Fonte: Biblioteca Digital de Literatura de Países Lusófonos

LITERATURA BRASILEIRA
Textos literários em meio eletrônico

 De Rvsticis brasiliae rebvs, Iosephi Rodrigves de Melo et Prvdentii Amaralii 

Edição de referência:
Geórgicas Brasileiras. Trad. de João Gualberto Ferreira dos Santos Reis.

Rio de Janeiro: Publicações da Academia Brasileira, 1941.

JOSEPHI RODRIGUES DE MELLO

LUSITANII PORTUENSIS

DE RUSTICIS BRASILIAE REBUS

CARMINUM

LIBRI IV.

ACCED IT PRUDENTII AMARALII

BRASILIENSIS

DE SACCHARI

OPIFICIO

C A R M EN

ROM E MDCCLXXXI.

Ex TYPOGRAPHIA FRATRUM

PUCCINELLIORUM

Prope Templum S. Marie  in Vallicella.

Publica auctoritate

INDEX

CARMEM GENETHLIACUM

DE CULTURA RADICIS BRASILICAE

DE USU VARIO RADICIS BRASILICAE

DE CURA BOUM IN BRASILIA

DE CULTURA HERBAE NICOTIANAE IN BRASILIA

DE SACCHARI OPIFICIO CARMEN - PRUDENTII AMARALII Brasiliensis

EXCELLENTISSIMO D.D.

ALOYSIO EUSEBIO MARIA DE MENESES

MECCENATI SUO COLENDISSIMO

JOSEPHUS RODRIGUES DE MELLO

S. P. D.

            QUOD a Deo Opt. Max. diu multumque precatus sum, Excellentissime Domine, ut amplissima domus tua, in qua proles desiderabatur, dignum & optimis parentibus, & clarissimis avis tuis haeredem susciperet, id ortu quidem tuo eventum habuit cumulatissimum. Atque hic tam faustus felixque ejus rei exitus, qua mihi nihil erat optatius, cum incredibili me gaudio affecit, tum vehementer impulit, ut aliquo fungerer gratulationis officio, quo tibi gaudium istud meum testificarer. Ad mansuetiores igitur Musas, quas jampridem valere jusseram, rursum me contuli, ab iisque, laevo fortasse, atque averso Apolline, genethliacum Carmen elicui; quod publicis litteris prodere constitueram, ut obser­vantiae erga te meae nonnullum apud posteros monumen­tum extaret. Quoniam vero opus illud exilitate sua nec diuturnum, nec stabile futurum esse videbatur, excogi­tanda mihi ratio fuit, qua ejus diuturnitati consulerem, eidemque, quoad ejus facere possem, stabilitatem aliquaml conciliarem.

Quaedam apud me retinebam de rusticis Brasiliae rebus poemata, quae ut privatim exercendi styli, & animi rela­xandi causa unicè scripseram, sic nunquam, ne amicorum quidem rogatu, in lucem prodire sum passus. Nunc autem, mutata voluntate, de iis publicè edendis, deque genethliaco eisdem praefigendo cogitare coepi. Spero enim fore, ut, sal­tem mole sua, meis paucarum pagellarum de te carminibus qualemcumque firmitatem sint allatura.

Quamobrem non tam pro rusticis poematis, de quibus nihil sane laboro, quam pro natalitio, quod tibi inscriptum est, carmine majorem in rnodum sollicitus a te peto etiam atque etiam, ut rusticanam Musam sub magna tui nominis umbra publicam lucem aspicere patiare. Nihil dubito, quae tua est facilitas atque humanitas, quin aequo animo feras, ut te ego jam nunc Mecoenatem meum familiariter appel­lem. Atque equidem hoc loco Horatianum illud Mecoenas atavis edite regibus jure optimo usurpare possum. Quod si fecero, testes ejus rei appellabo Fruellam secundum & Ramirum, item secundum Legionis Reges, Garciam Regem Navarrae, Eleonoram de Meneses Lusitaniae Reginam, a quibus per longam, & nunquam interruptam clarorum virorum se­riem originem ducis, uti legimus apud accuratissimos scrip­tores, qui Lusitanorum procerum origines memoriae pro­diderunt. At notiora sunt, atque clariora domus tuae insignia, quam ut cujusquam ingenio ac praedicatione aut magis cog­nita fieri, aut illustrari possint. Patriae quidem satis fuerit, si talis evaseris, quales majores tui extiterunt. Habes exempla domestica multa, & luculenta, quae imiteris: in ea tibi diligenter intuendum; &, quoniam quae ornamenta nobis ipsi virtute propria & illustribus factis comparamus, ea pluris fieri & solent, & debent, quam quae a proavis accepimus in id pro virili parte enitendum est, ut non minus de tuis gloriari possis, quam de eximiis majorum tuorum rebus gestis gloriaris. Quod & futurum spero, & te tantae de te spei conceptae cumulatissimè satisfacturum confido. Quare nihil aliud mihi superest optandum, quam quod optabat Man­tuanus, cum Salonio magni Pollionis filio genethliacum diceret.

0 mihi tam longae maneat pars ultima vitae,

 Spiritus & quantum sat erit tua dicere facta!

Quod reliquum est, Deum Opt. Max. ut te in amplissimae spem familiae, in patriae praesidium atque ornamentum ad plurimos annos incolumem esse velit, enixe precor, precarique nunquam intermittam. Vale.

IMPRIMATUR,

Si videbitur Reverendissimo Patri Sacri Palatii
Apostolici Magistro.

Franciscus Antonius Marucci Epis

  M ontis – Alti Vicesgerens

IMPRIMATUR,

Fr. Bruno Toma Ordinis Praedicat. Rmi Pat.

Mag. Sac. Pal. Apost. Socius

CARMEN GENETHLIACUM

EXCELLENTISSIMO D. D.

ALOYSIO EUSEBIO MARIA DE MENESES

PRIAII ORDINIS INTER LUSITANOS PROCERES

OPTIMATI

Romae  nato 19. Kal. Septemb, anni 1780.

CARMEN GENETHLIACUM.

VATI Helicona, Deae, sacrosque recludite fontes;

Magna cano, quae Roma caput de collibus altis

Attollens, plausuque fremens; quae Lysia longè

Audiat exultans; & laeto murmure Tybris,

Et pater ipse procul celebret Tagus aurifer undis.

Nox erat, & placide infusum per membra soporem

Carpebam, cum me in somnis rapit entheus oestro

Spiritus insolito, atque Urbis per compita ductum

Regifici tandem bipatente in limine tecti

Sistit ad Exquilias; Junoni ubi fagina quondam

Silva fuit sacra Licinae[1]. Vix aedibus illis

Substiteram, cum mira oculis atque auribus hausi

Multa meis. Tantum inprimis ea in atria vidi

Concursum fieri, quantus vix adfuit olim,

Cum fuiti ingressus servatam Horatius Urbem[2]

Ampla ferens spolia, & magno certamine victor

Hoc ipso ducens insignem colle triumphum.

Vidi conciliumque frequens, magnunque Deorum

Conventum: hìc Mars armipotens; Caducifer illic

Stabat Atlantiades; aliaque intonsus Apollo

Parte aderat, viridi redimitus tempora lauro;

Et circùm Aonides, gratissima Numina, Divae.

Ecce autem ex sacro, qui non procul, excita luco

Praesidio adventat Charitum stipata, doinique

Interius conclave petens, Lucina revisit

Haerentem thalamo dominam, primique labores,

Et gravia insuetis subeuntem incommoda partùs.

Accedit, mollique manu Dea sublevat aegram,

Atque enitentem juvat: inde ad luminis auras

Felici egreditur partu pulcherrimus infans.

Tum vero puerum egregia de matre canentes

Excepere sinu Charites, fotumque tulerunt

In gremio: plausu gestit domus alta, patrisque

Magnanimi tacitum pertentant gaudia pectus.

Laetitia exultat mox concio tota Deorum

Adstantum, natoque receus munuscula defert.

Mars clypeum, parvumq; ensem, galeamq; comantem,

Loricamque dedit rutilantem, auroque rigentem

In squamas: atque, haec tua sunto crepundia, dixit,

Magne puer: tibi reptandum per scuta, per enses,

Ut magnos imiteris avos, quorum inclyta claris

Lusiadum in tantum attollit se gloria gestis.

Tum sic Mercurius: proavos urbana sequutos

Reddere si mavis, inquit, magnumque parentem,

Remque domi gerere, & fasces capere, atque regendas

Urbes suscipere; aut Lusi mandata Tonantis

Perferre, & magnis legatus Regibus ire,

En tibi conferimus talaria nostra libenter,

Largimurque artem fandi, virgamque potentem

Tradimus. Interea cithara crinitus Apollo

Personat aurata: responsant ordine Musae,

Alternisque canunt clarae praeconia gentis.

Celsa ut principium domus alto a sanguine regum

Deducat, sceptris innixa potentibus; utque

Ductorcs Martc insignes, & fulmina belli,

Ut summos dederit patriae heroasque patresque.

At voce ante alias, & docto carmine praestans

Calliope praeit, alta sonans, ac talibus infit.

Macte hac laude, puer: patria est tibi maxima Roma;

Te tamen ipsa decus sibi Roma acquirit alumno.

In te Scipiadasque suos, in te illa Camillos,

Marcellos, Drusos, Fabios, magnosque Catones

Suspicit, & Decios, & quot quot lumina belli,

Atque domi patriam decorarunt : tu quoque Martem

Armaque tractare, & populis imponere leges,

Atque Orbem domitare, anima o Romana, memento.

Hoc ego Calliopes dulci modulamine captus

Haerebam, cum mentem aliò improvisa vocavit

Atque oculos species : namque omnia visa repentè

Splendere; apparetque praealti ni vertice montis[3]

Templum immane ingens, gradibus cui limina centum

Marmoreis surgunt; multumque ascensus ad illa

Difficilis. Vidi multos adrepere anhelos,

Vique Omni eniti; sed pauci summa tenebant.

Quae dum contemplor, striderunt cardine moto,

Atque altae patuere fores solido aere rigentes.

Intus opes, & gaza ingens; variaeque columnae

Joniae atque Corinthiacae; caelataque in illis

Fortia facta ducum : pendent laquearibus altis

Hastaeque, ensesque, & thoracum, immania texta,

Ingentes clypei, galeae, vexilla, tubaeque,

Armorum genus omne; virum quoque plurima in aere

Hic spirant simulacra modis rutilantia miris.

At sibi sacratum complebat numine templum

Diva potens, solioque sedebat Gloria in aureo

Sceptra tenens, Tyrioque nitens sublimis in ostro.

Thure olli centum hinc atque hinc altaria fumant.

Haec dum oculis lustro, solio (mirabile visu)

Prosiluit, puerumque petens Dea fovit in ulnis

Arridens, nec non templi ad penetralia duxit,

Signa ubi Lusiadum heroum referentia vultus

Adstabant : hic Diva parum subsistit, & ore

Blandiloquo dulcem sic est affata puellum.

Nunc age, chare puer, gratis & munere nostro

Has aedes, atque haec sancti penetralia templi

Ingredere, & tacito perlustra singula visu:

Tempus erit, cum te meritis ingentibus isthuc

Invehat, & magnis heroibus aemula virtus

Adjungat: donetque perennem hic ducere vitam.

Tu modo virtutem, & famam, & decora alta tuorum

Disce puer, tenerisque assuesce invictus ab annis

Tendere iter, quod Lusiadum vestigia signant,

Quodque tibi virtus praestantum monstrat avorum.

Ille (viden?) jaculo clavaque instructus, in aere

Torva tuens, vastosque indutus pellibus artus,

Ille est turmarum ductor Viriatus agrestum,

Romanas aquilas qui fregit, & agmina fudit,

Ductoresque fuga Latios dare terga coegit.

Haec autem, aeternum statuis quae vivit ahenis,

Heroum series, quorum vel nomina longum est

Dicere, sunt patriae clarissima lumina, belloque

Illustres animae, quarum se Lysia factis

Ad coelum extollit; gentesque it clara per omnes.

Hi plagam extremam Libyae exitiumque tulerunt;

Angustosque lares pertaesi, agrosque paternos,

Magnum parva manus ferro, atque ingentibus ausis

Imperium peperere sibi, atque uberrima regna.

Hi cum belligeris quamplurima Martis Iberis

Praelia sustinuere armis victricibus: ibat

Caede tumens, multo rubefactus sanguine Baetis.

Hi maria emensi nautis incognita, terras

Aurorae domuere, & rubri littoris oras,

Ultra Arabum populos, ultra Carmanas & Indos

Lusiadum imperium, & victricia signa ferentes.

Sed quid ego hic multis te demoror? illa tuere,

Ad te quae propius spectant, atavosque parumper

Disce tuos: tres illustres procul aspice reges,

Unde domum, clarumque genus longo ordine ducis[4]

Ille tenens sceptrum, trabeaque insiginis Ibera,

(Cerne) Fruella ille est, primus tibi sanguinis auctor.

Tum duo, regali quos majestate verendos

Stare vides, sanguis sunt & tuus: aspice clarum,

Qui tenuit quondam Legionis sceptra, Ramirum;

Aspice Garciam rerum regnique potitum

Navarrae. Nunc Marte Duces, bellique magistros

Contemplare: tibi en primus se se objicit heros[5],

Qui gladio assurgens Maurusia terruit arva;

Atque idem appellens Phoebi nascentis ad oras

Ormusium ferro domuit; jussitque rebelli

Ferre jugum collo, & Lusis parere coegit.

Aspicis? en spirat Menesius alter in aere[6],

Ille quidem prima signans lanugine malas,

Bello acer, pollensque, vel in florentibus annis,

Mente & consilio juvenis; vitae integer idem,

Justitiaeque tenax, & servantissimus aequi.

Hujus fulmineo Malabaria corruit ense;

Et sensit Coulete gemens, sensitque Panane,

Henrici ultoris quid dextera posset in armis.

Sed quo me rapis, o sacrae cui tempora vittae

Advelant, canosque decens premit infula crines,

Christicolae gregis, o custos, & pastor Alexi[7]?

Et Goa, & ipsa memor Malabarica te canit ora,

Quam sacro innitens baculo indefessus obisti;

Tum reducem ex Asia, Primatum Bracara sedes

Excepit gaudens. Pietas te cognita ubique,

Te clarum alma Fides, immortalemque sacravit.

At quis vos tacitos, duo nomina clara, relinquat[8]

Fernande ac Lodovice, manu ingenioque potentes?

Vos  aequè calamum atque ensem tractare periti

Scripsistis comptè ac nitidè gesta inclyta, nec non,

Quae scriptis mandanda forent, gessistis uterque.

Jam verò spatiis qui te propioribus ante

Vixerunt, condisce puer; Ludovicus[9] & ense,

Et calamo insignis se se tibi in aere videndum

Exhibet; hunc prope Franciscus[10], victricia lauro

Tempora cui Mavors, cui lauro cingit Apollo.

Extremum nunc cerne virum, quo clauditur ordo

Praeclarorum atavum: fuit iste acerrimus armis,

Consilioque potens Ludovicus[11]: hic agmine cinctam

Hostili solvit, servavitque inipiger urbem;

Transque Tagum positis e finibus arcuit hostem.

Gangem hic bis prorex adiit : felicibus armis

Bardesii terras, totumque ex hoste recepit

Salsetum: quin & Lusis (modo vita maneret)

Mox omnes terras hic restituisset & Urbes;

Coelo aliter visum. Tanti quòd fecit alumni

Jacturam, Patria ingemuit; fleruntque refusis

Nymphae illum Tagides, Nymphae & Gangetides undis.

Haec generis tibi sunt, puer, ornamenta paterni;

Nunc materna vide. Crines, incanaque menta

Priscorum agnosce hic regum, de sanguine quorum

Nactus es egregiam genere ipso, atque indole matrem[12]

Inde duces bellis claros, palmisque decoros

Cerne hic atque hic, namque oculis quae plurima se se

Objiciunt hic praestantum monumenta virorum,

Ornamenta tuae sunt, clara & Lumina gentis.

Illi ad te charum egregia de stirpe nepotem

Vertere nunc oculorum acies ex aere videntur,

Et sic affari: virtutem atque inclyta facta

Disce, puer, disce ex nobis, verumque laborem.

Quis procul ille autem, cui mento infusa vetustas

Multa, comisque jacet, priscis spectandus in armis?

Nosco equidem nosco, magnum & venerabile nomen,

[13]Rosendum. Hic unà cum fratre in bella Thedone

Irruit, indigenasque ciens, atque agmina ducens,

Ferroque exagitans hostem, longo oppida & urbes

Servitio exsolvit, turpemque fugavit ab oris

Lusiacis Maurum, & Lybicos protrusit in agros.

Verum age, longinquos aevo, nimiumque remotos

Praeteriens, oculos huc flecte, magisque recentes

Aspice majores: en Martis fulmen, & hostis

[14]Terrorem Ludovicum: hunc Pax Augusta furentem

Ense tremens vidit; pugnantem hunc Helvia, nec non

Vulnere pro Patria decoratum vidit honesto.

Huic & Lusiadae debent, quòd cesserit ipsis

Insignis parta ad Montes victoria Claros.

[15]Nunc illum contemplator, cui tibia defit

Altera, quam rapuit Mars olli; at vivida bello

Dextera constabat: proh! quantos stragis acervos

Edidit ultore hic ferro! late arva rubebant,

Large exundabant Hispano sanguine fossae.

Tum demum positis armis, ubi saeva quierunt

Praelia, Lusiadasq; tuos pax allna revisit,

Ille avidus pugnae, Martisq: incensus amore

Se se ad Germanas acies, & Caesaris arma

Contulit, imperioque armorum ad bella supremo

Donatus, fieri poterant quae maxima; fecit;

Tauruniq; Tomisq; acer bellator, & idem

Dux bello summus, dubium incertumq; reliquit,

Lusiadae ne aliis praestent virtute manuq;

An potius mente, imperiisq; ad bella gerenda.

Esto his contentus, neq; enim enumerare tuorum

(Tam longa est) proavum seriem, nec dicere facta

Singula per tempus nobis licet. haud tamen unum

Transierim, qui prae cunctis tibi proximus ipso

Tempore, quiq; ipso est tibi sanguine proximus idem.

Quare ambas huc verte acies, & suspice signum

Aere informatum fuso, jam parte polita.

Hoc, cum perfectum fuerit, tibi reddet avunclum[16];

Qui magnam auspiciis rexit felicibus urbem,

Brasilici caput imperii, multoq; nitore

Ornavit. nec non tutam servavit ah hoste.

Vulgo increbuerat rumor, de littore classem

Solvisse Hispano, & plenis per caerula velis

Findere iter, praeguantem armis, urbiq; venire

Exitio : ergo ille arma, viros, provisaq; cuncta

Ad bellum parat, atq; arces, atq; omnia munit

Armatis loca: tum laeto imperterritus hostem

Expectat vultu, flagratq; cupidine belli.

Ipse autem obstupuit, totam cum vidit in armis

Stare urbem, Mavors, & ad acres versus Iberos:

Frustra, inquit, frustra huc instructa classe venitis;

Ponite, vos moneo, hanc mentem, atq; absistite bello.

Urbi dum praeerit; rerumque tenebit habenas

Emmanuel, illa & belli & secura minarum

Riserit advectam classem caput ardua tollens,

Turritum caput, elataque interrita fronte

Obstiterit vestris minime expugnabilis armis.

Tales majoresq; tui, proaviq; fuerunt

Virtute, ae meritis: talis pater ipse, puelle,

Est tuus: ille etiam (tibi spondeo) serus adibit

Templum hoc est suus Henrico locus heic quoq; patri.

Vritutes huic Urbanae, pacisq; ministrae

Nobile conflabunt signum, statuamq; locabunt

Arte laboratam. Ramis insignis olivae

Ille quidem stabit : variis anaglypta figuris

Juxta ipsum ponent, & in his Tybrim, Eridanumq;[17]

Plaudentesq; viro fluviorum e margine Nymphas.

Sic Diva ostentans proavum monumenta docebat

Egregium forma infantem, & virtutis avitae

A teneris animum magno incendebat amore;

Cum puer attollens oculos mirabile vidit

Ex auro fignum: namque illic aurea cultu

Foemina regali astabat, sceptrumque gerebat;

Regius ex humeris nodo pendebal amictus.

Cui puer arridens, & tendere brachia contrà,

Et parvas agitare manus, & corpore toto

Gestire, ac teneris effundere gaudia labris.

Tum Dea: si nescis, inquit, puer optime, cernis

Reginam, dominamque tuam, cui Lysia regna,

Cuique recens Orbis, cui Ganges paret & Indus.

Illa quidem & gestis jampridem, moxque gerendis

Rebus praeclaris aeternum nomen adepta est,

Atque sibi hoc templo monumentum illustre paravit.

Haec illa est, quae te sacro de fonte renatum

Excepit; quae te vitae vel limine in ipso

Effecit magnum, summoque ornavit honore.

Quare age, parve puer; risu cognoscere matrem

Incipe: namque erit illa tibi charissima mater;

Et magis atque magis, cum firma accesserit aetas,

Te clarum in patriam officiis, meritisque futurum

Extollet: tuque interea non degener haeres

Sanguinis heroum, factis ingentibus aequans

Virtutem proavum, Dominae benefacta rependes:

Dixerat : Aonides laetis clamoribus omen

Excepere, Deaeque haec alto pectore dicta

Condidit, atque aevo nunquam interitura, perenni

Pindi eadem cedro custos mandavit Apollo.

DE CULTURA RADICIS BRASILICAE

Liber primus.

DE CULTURA RADICIS BRASILICAE.

LIBER PRIMUS

BRASILIAE: populis concessam munere Divum

1Radicem, unde suis victum providit alumnis

Terra parens, canere incipiam; ignarosq; misertus

Agricolas, plantae primum qui cultus habendae

Conveniat, tum quos radix adolescat in usus,

Dicam; atque Aonio peregrinas vertice Musas

Mecum in Brasiliae saltus, atque horrida lustra

Deducam. 2Faveas, sacri pars magna senattis

Didyme; qui, cum bisseni, clarissima mundi

Lumina, consulerent summis de rebus agendis,

Dividerentq; sacris lustrandum ritibus orbem

Terrarum inter se Patres, sortitus adustos

Aurorae populos, caelestem Orientis ad oras

Lucem invexisti; nemora inde in vasta latentis

Brasiliae, ut fama est, penetrans, radice reperta

Diceris annonam genti, legesq; dedisse.

Húc ades, & tua si 3 vestigia pronus adorat,

Brasiliae qui rura colit, tua dona canentem

Dirige; nam, duce te, nostrae feliciter ibunt,

Sit quamvis implexa via & salebrosa, Camoenae.

Brasiliae quondam populi nec semina campis

Assueti dare, nec terram exercere colendo,

Errabant arcu instructi, longisq: sagittis,4

Quemq; ultro fors objiceret, per inhospita victum

Quaerebant nemora, & pomis pinguiq; ferina

Vivebant: non panis erat tunc cognitus usus,

Atque omnis Cereris cultus sine honore jacebat.

Donec ope ac nonitu Thomae Mandiva reperta est,

5Mandiva ante alias memoranda abuscula plantas,

Cujus alit radix homines, frumentaq; supplet,

Nam frumenta (ferax alioquin) terra negavit.

Trunco illa est gracili, nodoque in plura frequenti

Brachia se fundit : suprema in parte virescunt

Incisae in radios frondes, atque ordine pulcro,

Ceu totidem stellae, ramorum extrema coronant.

Ipsa suis etiam se floribus induit; at non

Hinc ullos edit frucuts; radicibus unis

Dives, opesque suas alta tellure recondens.

Jamvero radix (Maniocam nomine dicunt)

Illam ipsam praefert, quam pastinaca figuram,6,

Mole tamen superat; nam, pro ratione locorum,

7Palmos longa duos, & tres aliquando; maligno

Rure eadem palmum & semis vix crescit : adultae

Cum roburq; suum, constansq; accesserit aetas,

8Aequat robusti juvenis bene crassa Iacertum.

9Singula radices fundunt virgulta quaternas,

Interdum & quinas; ubi tellus optima, senas.

10Mandivae genus haud unum : pene omnibus idem

Et color, & facies. quare vix ipse colonus

Edoctus longo discrimina noverit usu.

Mandiburnana (vocant Indi sic nomine) primas

Obtinuit laudes; ferl Mandibubara secundas;

Tertia Mandipeba locum tenet: albicat istis

Per medias vena insinuans tenuissima frondes,

Subfuscosq; notant alba internodia caules.

In reliquis verò, quarum nec nomina refert

Dicere, nec species nobis vacat ire per omnes,

Per frondes caulesq; rubor miscetur & album.

Pro variis matrum ingeniis, atgtte indole, & ipsae

Radices variant, nec eas color inficit unus:

His etenim albescit cutis estima, subrubet illis;

Intùs conveniunt cunctae niveoq; colore,11

Multoque imbutae bibulas humore medullas.

Sed jam multa satis tironi signa colono

Edidimus, quibus & radix Cerealis, & alma

Radicis possit genitrix arbuscula nosci.

Nunc dociles idem, dum caetera persequor, aures

Praebeat, atque animo capiat praecepta colendi.

Optima radici quaenam sit gleba ferendae12

Quarendum in primis. Non multum gaudet opimo

Illa solo; gracili contra bene provenit agro.

Unde nec irriguas sibi mollia germina valles,

Argillam nec amant rubram, cretamve tenacem.

Scilicet humiferis quaecunq; in vallibus orta est,

(Grandia ni jubeas in pulvinaria terram

Surgere) stagnantis lymphae confecta veneno

Languescit seges: est at inemendabile cretae

Ingenium solidae, teneris perrumpere fibris

Quam nequeat radix, quae latè serpere mollem

Subter tellurem, & se se diffunciere gaudet.

Quà colles modici assurgunt & lenibus auris

Objecti, vel qua, plano jacet aequore tellus,

Atque levi sabulo, & nigra miscetur arena,

Sparge illam: nec dorsa tamen montana recusa;

Ne modo culminibus credas plantaria summis;

Celsa nimis segeti officiunt juga: five propinquus

Plus justo excoxit sol viscera, sive recedens

Declivique solo elabens nutritius humor

Deseruit stirpes; infantia germina satum

Triste manet, spesq; agricolas sua fallit avaros.

Agrum exerceri nusquam tribus amplius annis13

Permittas: neque enim justo tibi faenore tellus

Respondere potest effaeta & languida, quae jam,

Assiduos partu crebro perpessa labores,

Ter messem fudit: sine, longa per otia vires

Instauret, roburq; prius, viridemque juventam

Induat. Et quoniam immensas habet ultima silvas14

Brasilia, intactas vel Deucalionis ab aevo,

Cessantis promptum est pensare hinc otia campi,

Plantisq; exciso nova praedia ponere luco.

Ergo falce nemus curva, duraq; bipenni

15Dejice, fed cautè, nam res ea plena pericli.

Arbor inexpertum saepe insidiosa fefellit

Agricolam, atque aliò, quam quo gemebunda tremensque

Vertice concusso promiserat antè, repente

Corruit, incautumq; immani pondere pressit.

Cessat opus; subito turbantur gaudia luctu;

Nec laetis jam silva fremit clamoribus, alto

Sed perculsa gemit fletu, miseroque ululatu.

Quare age, non prius inipacta sonet icta bipenni16,

Quam bis terve oculis lustrata fidelibus arbor

Indiciis moneat certis, quò vergat, & utram

Pronior in partem proclivi caudice tendat.

Quod si recta adeò procero corpore surgat,

Ut neutrum queat in latus inclinata videri,

Brachia perpende, obtutumq; per omnia defer,

Et quorsum excurrat major, circumspice, ramus;

Pondere namque illuc toto inclinata recumbet,

Ingentemque trahet gemitu collapsa ruinam:

Vincla tamen pete falce prius, quam ligna securi.

Scilicet annosae varia inter germina silvae

17Vimineo generi sunt quaedam affinia, mirum

Naturae ludentis opus; nam frondibus orba

Succrescunt, sursumq; hederas imitata sequaces,

Mordicus implicitis veniunt haerentia truncis.

Lentities eadem cunctis; non omnibus idem

Mole tenor: graciles nam quaedam tenuia funes

Vix aequant: quaedam magnorum more rudentum

Crassescunt: cuncta in longum sine lege feruntur;

Atq; ubi ramorum tenuere cacumina, rursus,

Ad patriani pars vergit humum; passimque recursans

Silvam pensilibus diverberat aura flagellis:

Pars alios ramos truncosq; amplectitur errans,

Maeandrisq; nemus totum implicat, ac labyrinthis.

Unde videns nemus annosum, mihi cernere magni

Navigii speciem videor, funesque rudentesque

Hinc atque hinc tensos; & multa cannabe malos

Nitentes aliis alios, ac mutua, nexu

Multimodo, sibi contra Eurum Caurumque ferentes

Auxilia. Haud aliter ventis, ferroque resistit

Instructum nemus arboribus, quas vimina miris

Brasilica implicuere modis, tendentia citrò,

Ultroque, ac variis silvam firmantia nodis.

18Nec semel hinc factum, diviso ut caudice truncus

Difficilis ruere, externo suspensus in auris

Auxilio steterit, vanosque eluserit ictus.

Quare falce prius, stringentes robora, nervos

Abscindas; ne forte cadat trabs caedua, parte

Qua nolis, illam nervo in diversa trahente;

Aut suspensa moram ducat: quod siqua pependit

Viminibus detenta, fugam celer arripe, ne te

Improvisa premat: magnum est (ne temne) periclum.

Quin & tuta time, vicinosque effuge truncos

Quamvis illaesos, & nullo vulnere tactos.

Nam caedem alterius non raro ulciscitur arbor

Altera, cui super incubuit, quae concidit ictu

Laesa tuo:19 juvat ergo oculis primùm obvia fidis

Robora metiri, atque observare, quibusnam

Pronior incumbat, quae dejicienda bipenni

Arbor erit: tum quae positu opportuna ruinae:

Cognoris, modico fac stringat vulnere ferrum,

Atque leve infligat, stragis praeludia, damnum.

Tum valido nisu, totaque incumbe securi

Ad princeps, strage involvat quod caetera, lignum.

Illud ubi ancipites nutante cacumine motus

Ediderit, gemituque praeiverit indice casum,

In tuto spectator ades: ruit ilicet ingens

Mole abies, stragemq; orditur: longa cadentum

Subsequitur trabium series, quas nempe ruinae

Proludens, leviter perstrinxerat antè securis.

Namque impar oneri, jam vulnere saucia in illarn

Haec ruit; illa aliam (accisam quoque) dejicit, indeque

Ex aliis aliae atq; aliae longo ordine ducunt

Immensam horrendo gemitu atque fragore ruinam.

Nunc ipsi quoque, quod superest, condisce bipenni

Consulere: in media tibi erit passim obvia silva

Mira arbor 20Ferrum nomen dixere priores;

Et merito; nam par solido durissima ferro

Eluditque ictus, ferientiaque arma retundit.

Hanc igitur prorsum intactam illaesamque relinquas.

Namque illam frustra tentaveris, atq; laborem,

Atq; ipsam perdes, nisi cessas ante, securim.

Ecce autem (postquam his monitis imbuta juventus

Grande solo nemus aequavit) jacet omnis, ad ignem

Damnatus silvae altus honor, platanique comantes21,

Aeriaeque cedri, atque immortales socopyrae 22,

Et, quod Brasiliae23 nomen dedit, utile lignum;

Quodque colore refert violam24, nigriorq; nec Indo

Concedens ebeno Cabiuna25, opobalsama caeso

Cortice sudantes copaybae26 ; & nomina centum

Barbara, nobilitas silvae primaria, regni

Arborei proceres: quorurn molesq; decorque,

Et constans color, & robur durabile, & ipsae

Sunt maculae iu pretio: sed opes, quas optima tellus

Procreat, incertum est, incuria gentis, an ipsa

Copia reddiderit viles. Silvam ergo jacentem

Rursum insectantur ferro; exscinduntq; futuro

27Nutrimenta igni ramos; congestaq; magnis

Ligna pyris truncosq; aptant: alq; inde domari

Multo sole sinunt, donec penetrabilis omnem

Humorem calor absumat: tum subditur ignis

Lignorum stuibus, qua parte animosior Eurus

Aspirat: vento gliscit Vulcanus, & altos

Flammarum fumiq; globos ad sidera tollit,

Disjectamque avido silvam depascitur ore.

Ut flammae posuere, calens a strage recenti

Vertenda est tellus: quo vero id sidere, noli

Quaerere; nam plantae ingenium, caeliq; beati

Temperies mense agricolis dat quolibet anni

Posse agere. In primis penetrandum in viscera terrae

Haud leviter ferro, & nemoris paulo ante recisi

Quidquid erit reliquum serpens tellure sub ima,

Inde extirpandum28, tum rastris vertere terram,

Et sic aggerere incipies, ut mollibus arva29

Assurgant latè tumulis, atque aspera fiant.

At non lege una, nec eadem ponere ubique

Mensura grumos, terramque attollere perges.

Diversum diversa modum natura locorum

Postulat30 in valles ubi tellus pressa residit,

Aut ubi tractus humi stagnante uligine circum

Perluitur, triplicem aggestae telluris acervi

Dodrantem emineant, declivibus undiq; dorsis;

Ut nec aquae resides, humiliq; in valle jacentes

Officiant plantis, alta quae in sede locatae,

Nec pluviae noceant illis, sed protinus ima

In loca decurrant per lubrica dorsa ruentes.

31Sin locus editior, tenuive inspersus arena

Obtigerit, fac humo exurgant tubercula palmum

Et semis: basis in duplum sit latior illis,

Laxius ut possit se se diffundere radix.

32Illibata igni sint ne intervalla, notato;

Nec temerè haec tenta; nam frustra hic semina terrae

Mandabis, studioq; solum exercebis inani,

Dum cruda tellure reses se continet humor,

Ignavumque soli tenet intervenia frigus.

Ne spatiis autem vacuis, passimque relictis

Cesset ager, spatia illa fabae, vilesque faselli,

Aut cucumes habeant, pandove cucurbita ventre.

33Sed neque sollicites tractus, quibus altior aequo

Vulcanus se se immisit: namque igne perusti,

Quam sit opus, majore sinus telluris hebescunt,

Nec Cereris quidquam licet hinc sperare colono.

Est modus in rebus: Cereri regna illa parabis,

Ante tibi jusus quae perpurgaverit ignis.

Interea si forte alio maturuit agro

Mandivae tibi laeta seges, decerpito ramos34

Emeritos, arvisque novis nova semina crede.

Sint vero puri soles, axisque serenus35;

Nam plantae nihil est aeque fatale recenter

Insossae, ac pluvium caelum, nimbique sonantes.

Quippe tenax gluten, quod mollibus haeret ocellis

Taleolae, abradens violentus decutit imber.

Unde stupet, gemmas neque trudit surculus; omnisque

In cassum it labor agricolae, spesq; irrita cedit.

Omnia consilio molire : nec insere ramos

Quoslibet, ac sine delectu : imprimisque monendus

Es mihi, quicumque Australis rura excolis orae36,

Ne virgulta solo gelidis afflata pruinis

Infodias : ea vim genitalem funditus omnem

Amisere, gelu arcanas combusta medullas.

At neque siqua diu truncis exscisa furentem

Duravere aestum, tumulis ramalia mandes.

Est quamquam vivax termes, tamen indiget umbra,

Humentique solo deponi gaudet, amatque

Telluris dulci recreari frigore matris.

Quare, maturis ubi cum radicibus alta

Avelluntur humo frutices, ex caule recisas

Materno ferulas (satio nisi protinus instet)

In grandes cogunt fasces, religantque coloni,

Depositasque solo nernora inter froudea servant.

Quod si nosse cupis, vigeat ne ac polleat, an jam

Talea marcuerit, totumque exsuta vigorem

Occiderit, facili res exploranda periclo est37.

Cultello resecans suspectos divide ramos.

Vivit, ad excisam subito cui lactea venam

Gutta salit: contra qui nec sua vulnera sensit,

Nec flevit, vixisse putes : hic ergo saginet

Arva putris, vel alat tibi rejectaneus ignem.

Ramea tum, delectu habito, virgulta novali

Insere, nodosos frusta in palmaria ramos

Ante secans, quae sic properabis condere terra,

38Ut grumis summum caput extet, caetera mollem

Descendant in humum: neque pones tubere in uno

Plura tribus; ne deficiat radicibus humor,

Et tristem inducat rnaciem penuria succi.

Tres vero sic taleolas immitte, trigonum

Ut referant; turnuloque triplex ita constet eodent

Surculus, ut spatiis distent aequalibtts, & sit

Regnum cuique suum descriptum limite justo,

Vicinae alterius ne vapulet altera ramis

Olim, cum plantae superas tollentur in auras.

His ubi provisum, haud multo post tempore votis

Respondere suis lactus videt arva colonus.

39Nimirum exactis bis septem lucibus, omnis

Surculus in gemmas se se induit: omnia circum

Ridere, atque novo late splendescere cultu.

At tu radici bene consulturus alendae,

Si sapis, haud sine tam multam succrescere prolem.

Non te forma decens, & compti gloria ruris

Flectat; age, invehere in sobolem, quae plurima nodis

Erupit, lusunl reprimens, atque ungue novalem

Sic totam attondens, ut in unaquaque relinquas

Taleola, numero ex omni, duo germina tantum40.

Haud labor est teneras digitis eradere gemmas.

Grandior at cum jam ramis adoleverit arbos,

Ferro opus. E medio quoties se caudice termes

Pinguior effundet, reprimes promptoq; domabis41

Luxuriem ferro, succumque docebis ad imas

Radices fluere, una sibi quemn virga trahebat,

Illis ereptum: quod si indulgebis, eumque

Sic ramum ire sines, ut tandem vertice prono

Tangat humum acclinis (naturae arcana!) tenaces

Demittit sensim fibras, terraeque parenti

Injussis penitusque novis radicibus haeret,

Debitaque infanti Maniocae alimenta ligurit.

Ut primum ridebit ager, gemmisque nitebit,

lnspice (nequid non moneam) num tota virescant,

An spatiis tibi calvescant plantaria nudis.

Sicubi rarescent plantae, supplere memento42,

Succedatque statim vacuis fac sedibus haeres.

Praeterea curabis agro praetendere sepes43,

Quae valeant aditu prohibere armenta, recentes

Ne pedibus plantas conculcent, & sata laeta

Diripiant. Neque tum, quasi sint tuta omnia, cessa.

Sed magis invigila, segetemq; invise frequenter.

Quippe alii invadunt culta in plantaria fures,

Quos arcere ullis frustra conabere septis.

Vulgo adnascuntur passimque per ampla lacertae44

Praedia, lanivomis similes bombycibus, errant,

Terga croco pictae minioque, sed acer edendi

Est illis furor, & numquam sedata libido.

Frondibus insidunt teneris, noctesque diesque

Ad praedam incumbunt, penitusque novalia tondent.

Affer opem fumo plantas suffire juvabit

Sulphureo; auxilium non est praestantius ullum.

Infestam verò quod si nec sulphure gentem

Viceris, heu! nulla segeti auxiliaberis arte.

Amolire malum precibus: pius arva sacerdos

Ritè obeat, recreans lustrali aspergine frondes,

Et sacra legitimis percurrens carmina verbis

Devoveat pestem, totisque eliminet agris.

At multo metuenda magis formica colono,

45Formica, arboribus pecus exitiale sativis.

Quippe ea Brasilicis late dominatur in arvis

Pestis, humum effodiens in subterranea tecta;

Unde frequens se se effundit gens nata rapinis,

Agrestesque expilat opes, atque omnia vastat.

Atque hic miranda innumerae primordia gentis

Expediam paucis, rerumque arcana recludam46.

Aligerae, similes vesparum, saepe profunda

47Tellure emergunt formicae, uterumque ferentes

Prole gravem, turpi nituntur ad aera motu

Alarum; sed continuò (nam sarcina pleni

Ipsa uteri ad terram trahit, ac descendere cogit

Invitas) recidunt, & humi, quò quamq; tulit sors,

Hic illic temerè insistunt, spoliantur & alis

Ultro deciduis. Ubi substitit ergo, futuro

Optat quaeque locum regno, leviterque cavata

Telluris facie, modicas sibi construit aedes.

Hic parit, hic & alit natos; hic degitur oetas

Prima, suo donec jam robore firma juventus

Propagare genus, molirique oppida possit.

Tunc coeunt unum in populum, atque immania regna48

Subter humum condunt, & magnas urbibus urbes

Adjiciunt, domibusque domos; miro ordine cellas

Distinguunt, fora complanant, flexusque, viarumque

Ambages sternunt penetralia in intima caecas.

Nulla quies intùs, nulla otia; maxima cuique

Cura penum struere, & provisa reponere cuncta

In medium: idcirco excursus in rura frequentes

Exercent, crebrisq; infestant arva rapinis49.

Praecipuè teneras Mandivae carpere frondes50

Pubescentis amant: nigrum ordine cursitat agmen,

Et sata compilat: pars insidet ardua ramis,

Et virides aggressa comas concidit, & omnem

Consternit tractum, & loca latè stragibus implet.

Turmatim pars repit humi, dejectaq; parvis

Segmina forcipibus tentat: qaesita, ferendo

Quae desunt oneri, vires industria supplet.

Vi multa obnixae, attollunt fragmenta tenaces

Intra forficulas: momentis ilicet aequis

Librantes, illa in partem moderantur utramque

Ad statices legem. Videt haec, iraque colonus

Nequicquam infrendet; dumque ipse in pectore versat

Vindictam, segetis populatrix turba virentis

Sub furtis it laeta suis, atque agmine longo

Fert spolia alta domum, cellisque recondit avitis51.

Interea virideni exuitur Mandiva decorem52

Ramos nuda omnes, & tristi squallida trunco.

Unde ingens damnum segeti: nam protinus ipsis,

Quas alere in primis opus est, radicibus humor

Eripitur: nempe ut reparent arbusta nitorem,

Amissumq; decus, totas in frondea vires53

Ornamenta vocant, succusque absumitur omnis

In vanam pompae speciem, externumq; decorem.

Disce igitur vel marte palam, vel perdere fures

Insidiis, animo retinens, quae multa docebunt54

Experti agricolae. Pars hostem vindice ferro,

Flammisq; insequitur: nimirum claustra ligone

55Convellunt, caecosque cavos, & funditus omnes

Perrumpunt cameras. Intùs secreta domorum

Apparent reserata: hic fractis horrea tectis,

Plena latrociniis; illic cunabula prolis,

Cuncta patent: trepidae huc illuc, sursum atque deorsum

Concursant matres; fervet regnum omne tumultu.

Tum verò expediunt flammis undantia ahena,

Et super invertunt: it largo flumine torrens

Fumidus, & populum fugitantem ac multa timentem

Obruit illabens, & funere mergit acerbo.

Quin etiam face res agitur, turbamq; fugacem

In medio cursu stipulis crepitantibus urunt.

Id moneo in primis, iterumq; iterumq; monebo,

56Ne fundatrices regnorum (namque per aedes

Effractas multae errabunt) volitare sinantur,

Elabique fuga; nam siqua excessit in auras

Remigio alarurn, fIammisque erepta refugit.

Illa erit, illa novae gentis fatalis origo,

Unde tuos olim compilent agmina campos.

57Pars gentem invisam fraude occupat, & premit arte.

Ac velut ante urbem cum castra inimica locantur,

Atque arcem oppugnant, arcano tramite tellus

Suffoditur, faetisque nitrato pulvere fossis

Maenia quassa ruunt, oriturque miserrima clades;

Non secus ante ipsas alta tellure repostas

Formicarum aedes aptatur machina, gentis

Inventa exitio, tubus argillaceus, ante57

Tabbaci foliis, & olenti sulphure fartus.

Partem unam ostiolo committunt; altera prunas

Pars extrema capit; parvis tum follibus ignern

Sollicitant. Caecas penetrat se fumus in aedes,

Atque omnes subit ambages, camerasq; per omnes

Commeat, involvens atra caligine turbam

Concursantem húc atque illuc, & pectore anhelo

Linquentem dulces animas in vortice denso

Sulphureae nebulae; atque viis ne evadere possint

Occultis, omnem tractum & loca proxima circum

Mittitur inspector, qui rite observet, an ulla

Sint spiracla, quibus tectorum pervius usus

Det fumo egressum; tum verò cespite rimam,

Siqua erit, obducat, cunctosque obturet hiatus.

Ergo nec effugium captis, nec Jam via fumo

Ulla patet. totamque haurit res publica pestem.

Haud tamen hac gentem penitùs delere rapacem

Arte datum : namque (ut multos tecta illa viarum

Intus habent flexus, caecisque ambagibus arces

Sepositas) nec fumus, odor nec sulphuris acer

Omnia pervadit: quare illuc plurima capti

Pars migrat populi, & notis se condit asylis.

Praedaces igitur consultius egit in hostes,

Particulam quisquis ri.vo subduxit eunti58,

Cogens obliquo praedonum in tecta canali

Currere: qua fit iter, delabitur unda, novisque

Ductibus ostiololum subit angustata malignum.

Paulatim obscurae latebrae, abstrusique recessus

Accipiunt inimicum imbrem: tum gurgite inundant

Omnia: spes victis jam nulla salutis, & omne

Dat genus invisum paenas ultricibus undis.

Sunt, quibus indecoris placeat turpissima pacis

Conditio: nam, ne cultos formica per agros

Praedam agat, objiciunt latebrarum limine in ipso

Deciduas frondes, atque ultro pabula ponunt.

Utere, quo mavis, pacto; modo viribus obstes

Omnibus, & segetem indomito tuearis ab hoste.

Nunc aliis quoque te curis intendere oportet.

Nascentes herbas, injussaque germina campi

59Sarculus assidue carpat: ni feceris, alte

Silvescet neglecta seges, lateque tenebunt

Arva nothi frutices, herbarumque improba passim

Farrago plantas ita vincet, & opprimet umbra,

Ut superas aegrè capite eluctentur in auras.

Nam quanto est glebae felicior ubere, tanto

Plura tibi tellus sponte innascentia fundit

Virgulta: ergo iterum atque iterum sarrire memento,

Donec tutetur plantaria firmior aetas,

Et seges adnatis surgat procerior herbis.

Maturae tandem aetatem cognoscere justam60

Si radicis amas, haud quidquam ponere certi

Audemus : plantae speciemque, ipsamque locorum

Naturam agricolae observent, usuque magistro

Omnia condiscant: hac serius, ocyus illa

Radices veniunt tellure, ut quaeque senectae

Vel torpet vitio, vel pollet flore juventae.

Mandibumana, notat dubius quam in cortice candor,

Praecox ante alias, habili radice colono

Subvenit, & Cereri inservit semestris: at illi

Annua fac mora sit, (victus nisi cogat egestas)

Nam vires habet illa suas, ubi perficit annum,

Proventuque moram haud longam felice rependit.

Non ita festinant reliquae, nec idonea radix

Proveniet; nisi cunctando solidescat, humoque

Nutrice, ut minimum, tibi sesqui adolescat in annum.

Bima quidem ubertim curis respondet agrestum.

Trima venit multo uberior, tantamque profundit

Vim Cereris, quantam possint optare coloni.

At magnae tibi sit curae, ne serius aequo

Avellas ab humo radices: multa senectus

Scilicet his nocet: annosae nec jam sua virtus,

Nec suus est Maniocae habitus, sed plurimus intus,

Qui nihil ad Cererem conducit, inutilis humor.

Hoc metuens segetem observa, stirpesque legendi

Inde opportunum certo disce omine tempus.

Sponte ubi deciduis se frondibus exuit arbor,

Insta operi prius, incipiat quam trudere gemmas,

Et frondere comis seges importuna renatis.

Sin minus, ut vanum foliorum instauret honorem

Arbor anus, jam non mater, sed dira noverca

Humorem in frondes omnem derivat inanes,

Stirpibus ereptum. Mitte ergo, ubi sponte caducis

Illa monet foliis, alacres per praedia servos,

Qui segetem invadant, & cum radicibus una

61Convellant frutices. Tunc pars ramalia cogat

In fasces, nemorumque ligata reponat ad umbram,

Nec non venturae sationi accommoda servet.

Pars verò trunco stirpes abscindat ab imo;

In corbes alii imponant; plenosque canistros

Subvectent alli, & tectis cerealibus abdant,

Omnis ubi constat Cereri provisa supellex62

Kadulaque, cupaeque, & praela, & virgea cola,

Et quidquid tales ars exquisivit in usus.

DE USU VARIO RADICIS BRASILICAE

LIBER SECUNDUS.

DE USU VARIO RADICIS BRASILICIE

LIBER SECUNDUS.

QUEM tenerae cultum plantae, quam impendere curam

Conveniat, donec radix adoleverit intra

Tellurem, edocui; varios nunc porsequar usus

Avulsae radicis humo. Non molle neque ante

Tritum, iter aggredimur: sed vestro, Heliconides, imus

Numine: vos mollire viam atque aequare potestis.

Matrem ubi tellurem radix avulsa reliquit,

Continuò radenda operamque manusque requirit

Sollicitas, fibris ne sensim tabe solutis

Diffluere incipiat; ueque enim (mollissima succo)

Incorrupta diu pcrstat, vitioquc resistit.

Radendi vero ralio non una, nec unus

Est modus: c cunctis notum magis accipe, & usu

Vulgatum. Scamno, quod fissum est parte superna,

1Insuitur rota, radices corrodere edaci

Aere potcns, ut quam vestit deducta per orbem

Bractea, ceu cribrum, pertusa atque aspera multa

Scabritie. Capulus duplex, hinc alter & alter

Hinc, procurrit: stant totidem, de sanguine gentis

AEthiopum, ad capulos servi, versantque rigentem

Usque rotam. Interea pueri, innuptaeque puellae

Tergora diripiunt radicibus: accipit illas

Jam corio exutas, atque aeri porgit edaci

Villica considens scamno. Ruit axe voluta

Radula, comminuitque, objectaque pabula radit.

Inde scobi fissura viam facit, atque cavata

Arbor eam, scamno supposta, receptat in alveum

Deciduam; donec praelum subitura prematur,

Et niveum sudet, quo large imbuta, liquorem.

Multo sinplicior reliquis haec machina; sumptu

Quam modico pones: alias tamen extudit usus,

Addere qui primis consuevit multa repertis.

Qua locuples vehit amnis aquas, trabs magna teresque

Tollitur a terra summi ad laquearia tecti;

Atque rotam tenet ingentem, quam lamina mordax

Vestiit; in faciem mensae tabulata rotundae

Assurgunt circum, vallantque volubile tignum.

Ergo praecipitans pinnis illabitur amnis

Desuper, & multae versatile robur aquae vis

Torquet agens circum, atque intra septa volutat.

Tunc opus, aethiopum serva de gente, ministri

Urgent, quisque suam considens pone fenestram,

(Namque fenestrati mensae de margine surgunt

Certa per intervalla breves ex ligno obelisci)

Perque illos mittunt exutas cortice hiatus

Radices, celeri quas radula delerit orbe.

2Sunt, qui dentata cogant revolubile lignum

Ire rota: quatuor stant circum, mole minores,

Fissis impositae scamnis, & terga rigentes

AEre rotae: medio vectem producit ab axe

Quaeque suum; dentesque sui sunt vectibus ipsis

Extrema in parte. Occurrit, dentesque remordet

Dentibus, interior quae vertitur, orbila: parvae

Inde rotae motum accipiunt, ac protinus omnes

Uno eodemque suos describunt tempore gyros3.

Adsunt interea servi, scabrisque rotarum

Haud cessant stirpes radendas subdere dorsis.

Il possunt illi, quorum felicia rura

Indigenae recreant fontes, aut advena rivus

E propiore jugo vicina inductus in arva.

4At si nec perfusa suis sint praedia limphis,

Nec facilem possis aliunde adducere rivum,

Porrigat oblongum transversim machina lignum,

Quod pede bos pigro, vel tardus verset asellus,

Affra vel impellat pubes annixa lacertis.

Ex his disce vias alias, quas Daedala nuper

Mens reperit; neque enim amplecti vacat omnia vati.

Unum est, quod curas inopum miseratus agrestum

Adjiciam. Si tanta tibi penuria nummi,

Tamque angusta domi res, ut sis sumptibus impar

Vel modicis, quos simplicior sibi machina poscit,

Quaere viam ingenio, & quidquid tibi pauper agellus

Fuderit, ad tabulam acclinis, cui radula leves5

Parva tegat costas, affrictibus attere crebris.

Textilibus vero ramenta sequacia juncis

Include; & (quoniam fabricandis invida praelis

Obstat pauperies) ea juncina texta, deorsum

Pendula, fac trabe distendat grave pondus ab alta.

Rasuram demum exsuccam torrebis ad ignem

Versando, & subitum pones in paupere mensa

Subsidium, quo dira fames sedetur. Agrestes

Id faciant inopes rerum, quas flagitat usus.

Illi autem, quibus ante domi provisa supellex

Est omnis, servique adsunt operumque magistri,

6Informem Cereris massam sub grandia, textis

Inclusam juncis, immittunt praela: tigillum

Transversum impellunt juvenes, & pectore toto,

Tota vi laterum bis terque quaterque fatigant

Immanem trochleam, spirisque gementibus instant,

En tibi juncturis, plenos dum stridula qualos

Praela premunt, niveus liquor effluit undiq; rivis;

7Quem, subtus porrecta, utero capit arbor adeso.

Fac procul hinc habeas armenta, omnemque volucrum

Altilium gentem, positos neque tangere succos

Permittas; namque illa quidein niveoque colore

8Innataque trahit pecudes dulcedine captas

Potio; mortiferum tamen insidiosa venenum

Continet; & fibris ubi pestem hausere, furore

Huc illuc actae pecudes per prata feruntur,

Et gyros agitant crebos (praeludia mortis);

Gliscentique malo nisi protinus ipse mederi

Institeris, cernes decursis plurima in arvis

Fúnera: quare, cum vel equus, vel bucula sinlplex,

Immundive sues succo (tit saepe evenit) hausto

Largiter; incipìent totis decurrere campis,

Affer opem; neque difficilis medicina paratu est.

9Quae succo nocuit radix, feret ipsa salutem

Jam praelo domita elicitoque innoxia succo.

Accipe rasurae quantum comprendere pugno

Dextra potest, escamque pecus fac ut aegra salubrem

Glutiat, invitam cogens diducere malas.

Continuò, in stomachum simul ac demittitur imum

Offa bibax, in se revocat, ceu spongia, totum,

Viscera qui tristi vitiabat peste, liquorem.

Inde iterum pecudem compelles pandere rictus,

Et liquidi, a dulci expressum quod arundine, mellis

Infundes pateram; cujus virtute cieri

Incipiat stomachus, vomituque salubriter angi;

Inlbibitum donec trahat ejectata venenum

Offa ipsa, in stomachum nuper demissa, suusque

AEgris reddatur vigor artubus, atque priores

Paulatim vires animans infirma resumat.

Quod medicas si forte manus animalia succo

Ebria mortifero effugient, & morte per agros

Occumbent, omni abjecta formidine, mensis.10

Extinctas adhibe pecudes : non dira veneni

Vis adeo est, ut se ulterius dissundat, & ullam

Praeterea pecudis contagem in carne relinquat.

Ne vero passim epoto pecuaria succo

Intereant, sint arboreis fac opercula cupis,

Queis humor lateat, dum fundo sessitet, atque

11Multimodos Cereris cremor addensetur in usus.

Tum labro cautè inverso, ne forte sequatur

Subsidens pollis, niveum defunde liquorem;

Quem neque projicias in humum,.quasi nullius usus

Esse queat; namque immittem deponere morem

Si doceas, insons evadet, & utils idem.

12Illum ergo capiat vas fictile; Mulciber inde

Castiget, donec concrescat; flamma veneni

Sic vires domitat, vitium sic excoquit omne,

Ut nihil ex prisco ingenio sit deinde relictum,

Praeterquam sapor egregius, multumque palato

Arridens . Varios nunc accipe pollinis usus.

13In fundo quidquid, defuso ltumore, resedit,

Ad solem sudunque loco curetur aprico,

Perque dies aliquot, vivo de flumine sumptis,

Purgetur limphis, iterumque iterumque lavetur,

Donec candorem adsciscat, sithonia qualem

Nix habet: inde domi bene multis utile rebus14

Servandum : hanc etenim partem radicis & ipse

Commendat color excellens, & plurima virtus.

15In primis potis est tristes depellere morbos.

Seu fluxu infesto pectus gravis afficit humor,

Seu febris assiduae paulatim est flamma medullas;

AEgroti hoc capiant pulmenta ex pulvere: pestem

Illa domant, aegris sensim medicantia fibris.

Brasilicis utinam in Latium veheretur ab oris

Tam praesens medicina! Utinam tibi, maxima Roma,

Copia cui tanta est rerum, quibus usus, opusq; est,

Afforet hoc quoque praesidii, quo plurima, credo,

Morborum monstra obrueres, quae vincere nulla

Arte tui possunt, notisque Machaones herbis.

Vos autem, o Socii, communi turbine mecum

Abrepti, ac dominam tam longa per aequora in urbem

Advecti, peregrina premunt quos sidera, caelumq;

Insuetem exagitat morbis, & funere crebro,

Vos minus opprimeret, nec tantos stragis acervos

Ederet, insano exultans Libitina furore,

Copia si medici vobis hic pulveris esset,

Nam, nisi me fallo, foret ille potentior omni

Paeoniae succo, atque salutiferae panaceae.

Verum audi, quae praeterea sit pollinis huius

16Utilitas : illum pistrix pagana subactum

In varias properat formando aptare figuras;

Et nunc in tubulos, nunc parvos fingit in orbes,

Atque alias, aliasque inducit villica formas.

Tum verò niveas quadras orbesque capaci

In pelvi lentum motando durat ad ignem:

Perfectosque igni expediens, in crusta reponit

Matutina, & heris servat, seu lacte recenti,

Sacchara cui pugno fuerint prius addita pleno,

Sive Americano malint intingere succo.

17Sed cave abutaris prastanti pollinis albo,

Atque illo, quasi cerussae medicamine, demens

Inficias vultum, ut faciunt pleraeque (pudendum

Proh morem!) hoc tegit indecores anus improba sulcos,

Rugarumque vias: hoc Thestilis ora manusque

Imbuit, ante cutem sole infuscata maligno,

Mentitoque procis imponit callida vultu,

Et cogit miseros (indignum!) flere Menalcas.

Quid, quod & intonsi juvenes comptaeque puellae

Fucandis adhibent pollen Cereale capillis,

Praeque illo Cyprii contemnunt pulveris usum?

Nos vero has hominum curas mittamus inanes,

Et, quae instant, Cereris pensa interrupta sequamur.

Expressus postquam praelis forquentibus omnis

Humor erit, raris sit curae incernere cribris

18Rasuram: pecori, cristatarumque volucrum

Objicies furfur, gratissima pabula, genti.

Diciderit vero quae selectissima moto

Pars incerniculo, in pelves mittatur ahenas,

(Fictilibus supple, si desit ahena supellex)

Quas superimpones altis fornacibus, igne

Supposito : interea famulae Cererisque ministrae

Crebro agitant, fundoque cient fumantis aheni

Rasuram: cui nulla quies, mora nulla labori;

Ne forte in crustas coeant ramenta, vel ignem

Immodicum accipiant penitusque ambusta nigrescant.

Haud cessant igitur, donec jam torrida justo

Igne Ceres, granisque adeò digesta minutis

In mensam, vel fictilibus congesta, feratur,

Vel variè pictis minio atque croco calathistis.

Ecce autem (extremo quae Sinae Oriente laborant

Argilla ex nivea, minioque auroque linentes)

Fictilia important, calidoque undantia jure

Apponunt famuli mensis: accumbitur, & jam

Convivae se se accingunt, Cereremque recentem

19In jus conjectam subigunt, instarque polentae

Dilutam pro pane adhibent; quo, lance repostam

Vel bubulam vel edunt pisces: at caetera, siqua

Inde supervenient, obsonia simplice sumunt

Cum scobe congestae Cereris. Verum inter edendum

Attentè invigila, cum mense accumbis honestae

Conviva, ut Cereris tractes, dexterrimus arma.

Turpe & inurbanum est vel summis tangere labris,

Quo capta in buccam injicitur rasura, metallum.

Namque omnis lance ex una calathove corona

Rasuram capit: hinc siquis cochleare momordit,

Et rursum in Cererem communem immisit, id omnes

Execrantur, & incipiunt avertere vultus,

Atque indignari, & pollutam horrescere mensam.

20Ergo scobem acceptam cochleari libret, & inde

Jactet in os vi certa manus, legemq; modumq;

Sic norit servare, ut nec longe erret ab ore

(Ne Cererem spargat, caetu ridente) nec ori

Vicinum nimis accedat Cereale metallum.

Si tamen accedet, labiumque attinget, (ut usu

Saepe venit) prius in calathum ne immittere pergas,

Quam semel atque iterum tergas, mappaque repurges.

21Sordidum & agreste est rasuram apprendere pugno,

Et jacere in buccam, ut suerunt Indi AEthiopesq;

Quisquiliaeque urbis reliquae, & faex infima vulgi.

Quamquam etiam sua dexteritas, suus est lepor illis;

Quippe tribus Cererem capiunt, & in ora prehensam

Conjiciunt digitis: neq; tangunt labra, nec ulla

Mica perit scobis injectae, quamquam eminus illam

Impete mota manus, jactuq; celerrima mittit.

Hoc pacto AEthiopes Indique, ignobile vulgus,

Radice in Cererem obtrita vescuntur: at esu

Sordidior multo est potus, cui turpiter ipsi

Indulgent: radicum etenim seponere partem22,

Ac Cereri abripere, & Bacchi convertere in usus

Consuevere: Indos praesertim haec dira bibendi

Incessit rabies, & ad ipsos sera nepotes

A gentis flttxit majoribus. Horrida visu,

Olfactuque cano: vos sacro in vertice Pindi,

Aonides Divae, beneolentes carpite frondes,

Et purgate auras, & tristem vincite pestem,

Deficiat ne vatem animus tetrum inter odorem.

23Radices igitur (namque omnis cura laborque

Unis defertur vetulis) tellure recenter

Avulsas anus informis, multumque Celaenus

Harpyae similis grandem demittit in ollam,

Donec eas domitet subjecto Mulciber igne.

Inde aliae, cultuque pares annisque ministrae,

Monstra horrenda, quibus caries in corpore toto,

Et dira illuvies, astantes dolia circum

Fictilia, ore secant, penitus jam dentibus orbo,

Frustatim stirpes; & frusta immixta salivis

Immuudis regerunt in terrea vasa; cadosque

Jam plenos tuguri secreta in parte reponunt,

Dum líquor incipiat clausis fervere diotis

Spumeus, & fauces graveolenti pungere acore.

Atque hoc nectar erat, quo non jucundius ullum.

Brasiliae populis: hoc scilicet ibat in orbem,

24Hoe inter fremitus, atque horrificos ululatus

Largiter effusum hauribant, cum publica pagus

Festa dabat. Sed nusquam alibi solemnior usus,

Vis major nusquam, atque immundi copia Bacchi,

Quam circo in magno, quoties de more triumphum

Dux ageret patrio, & mactato pasceret hoste

Excitam ad pompae spectacula barbara turbam.

Namque id moris erat genti, sancteque receptum,

25Ut bello captos magnis clamoribus hostes

Ad pagum traherent, manibus post terga revinctis,

Atque saginandos mandarent matribus, aevo

Provectis. Illae inclusos in carcere tetro

Nutribant, in hara veluti cum villica pascit,

Procuratque suem siliquis & furfure, donec

Pinguescat: vasto qui postquam est corpore, & imum

Ventris aqualiculum trahit aegre, adbdomine tardus,

Tum demum fuso ponit cum sanguine vitam.

Illa operi se se accingit, glabratq; secatque,

Atque veru partem figit torretque recentem

At costas sale conditas, & cum pede pernam

Provida seponit, totumque reservat in annum

Haud aliter vetulae morti devota futurae

Quaesitis epulis miserorum corpora curant.

Quae simul atque adipata satis, mensisque nefandis

Apta vident, vinum accurant; fervetque pudendi

Bacchi opus: inde dies pompae condicitur: adsunt

Pannigeri proceres, & nudum corpora vulgus.

Quaque ingens, pagum ante ipsum, patet area, circum

Densantur, viridique super considitur herba.

26Interea infelix e carcere victima prodit,

Cincta latus fune oblougo; comitantur euntem

Hinc atque hinc juvenes, funem in diversa trahentes,

Ne tentare fugam, aut alio divirtere possit.

27Pone sequuntur anus, Baccharum more furentum,

28Nudae atq; argilla depictae membra rubenti,

29Horridaque obscoenis gestantes cingula mammis,

Queis occisorum pendent longo ordine dentes,

Turpe ministerii stemma, atque insigne nefandi.

Ipsae & Tartarea fundentes carmina voce,

Et luteas pelves, quibus exta atrumque cruorem

Mox capient, baculis pulsantes, orgia ducunt,

Atque incompositos torto dant corpore saltus.

Substitit in medio miseranda ubi victima circo,

Arboris ad truncum duris religata catenis,

30Ipse (olim bello victor, captoque superbus

Hoste) manu clavam gestans, pennisque decorus

Dux medium, magna Procerum stipante caterva,

Infert se fastu insigni, & resupinus arenam

Ingreditur, qualisque alas pavo explicat, & ter

Se rotat in gyrum ac multum sibi plaudit eunti,

Talis it atque redit, cristataq; tempora quassans,

Circuitu magno ter lustrat barbarus hostem;

Terque ictum minitans, ter parcit, & avius errat,

Atque huc atque illuc fertur, plausumque theatro

Quaeritat, & placet ipse sibi, gradiensque triunphat.

Inde ferox alios aliosque redintegrat orbes,

Et modo crura ferit, modo brachia percutii, atq;

Consulto, producere amans crudelia circi

Gaudia, fatalem differt saevissimus ictum.

Tum demum irarum totas effundit habenas,

Atque animis se se stimulans ingentibus heros

Irruit, arrectamque furens in tempora clavam

Congeminat: mixto sanguis rigat ora cerebro;

Circumfusae ululant turbae, plausuque frementes;

Victorem horrendo tollunt ad sidera cantu.

Ecce autem (ut corvi siquam videre jacentem

In campo pecudem, crocitantes agmine nigro

Involitant, rostrisque petunt, & viscera nudant,)

Accurrunt vetulae, rapiuntque exsangue cadaver,

Atque in frusta secant; quae, magno imposta lebeti,

Supposito pars igne coquunt; pars dolia vini

Sordida Brasilici promunt: tum denique mensas

31Infandis onerant epulis; fusique per herbam

Convivae elixo (naturae dedecus!) hoste

Vescuntur; cyathisque immanibus ordine Bacchus

Ducitur: interea clamoribus assonat aether,

Quos ciet horrificos inter carchesia pagus.

Hoc genti fuit ingenium moresque, priusquam

Pulsa superstitio nigro caput abderet Orco.

At Christo lustrata, sacrisque imbuta Latinis

Quae pars cungue fuit, quamquam ejuravit aviti

Barbariem ritus, vescendique hostibus usu

Horrendo abstinuit crudelique; haud tamen omnes

Dedidicit penitus mores; ardorque bibendi32

Perstat adhuc idem: seu paganalia fiant33

Publica, seu ducat taedas nova sponsa maritas;

Sive domus quidquam celebret privata, lagenis

Bacchus adest large effusus, cantusque sequuntur

Absurdi : nempe ut veterem per stagna querelam

Ingeminant ranae, gens importuna quieti,

Sic inter cyathos Indi, sic ante diotas

Noctes atque dies recinunt, ducuntque choreas

Barbarico more: 34interea labor omnis, & omnis

Arvorum cultus late silet, armaque cessant

Rustica; & inde fames atque ultima prodit egestas.

35Paupertas haud tanta illis heroibus olim,

Horrida qui Nilum ad magnum deserta colebant

Abstracti a curis hominum, rebusque profanis,

Quantam Indis innata parit soccordia, mensq;

Desidia torpens, penitusque improvida rerum.

Stramineas habitant casulas : hic pensilis extat,

Vili ex gossipio textum miserabile, lectus.

Ornatus vero insignes atque ampla supellex

Lunata cum falce ligo, ferrumque bipenne;

Vas Cereris modicum, immanis Bacchi amphora; & ingens

Potando patera; in partes, quam sufficit illis.
Fissa duas, tales quaesita cucurbita in usus.

Sed nos, incaepto desunt quae pauca, canamus,

Extremumque super vesca radice laborem

Tentemus. Juncos inter qua immota palustres

Limpha jacet, stagnantis aquae demergit in ulva

36Villica radices; quas septem solibus humor

Macerat ignavus, donec coenosa medullas

Uligo vitiet, tristique infamet odore.

Jam prope tabescens & fibris pene solutis

Extrahitur radix: tum, cortice nuda, prementi

Subjicitur praelo, donec liquor effluat omnis.

Inde intra magnos, mortaria Brasila, truncos

Pistillis illam tundunt immanibus: aevo

Florentes bini juvenes, binaeve puellae

Singula compositi stant ad mortaria, opusque

Callosis urgent manibus, largoque madentes

Sudore, ad numerum multa vi brachia tollunt,

Alternantque ictus: sonitu tremit, ac gemit omnis

Angulus, & late circum loca verbere plangunt.

Pistillis postquam radix evicta sonoris

Cessit, & in partes abiit resoluta minutas,

Has raro incernunt cribro; tum denique flammis

Subjectis torrent, Cererisque hinc optima promunt

Munera. Nunc ego quid memorem, aut qua laude cremorem

37Extollam, mollita creat quern uligine radix,

Egregia morbos contra virtute potentem,

Praesidium vitae, & superum mirabile donum?

Radicem haud praelo torquent; sed protinus, ulvae

E caeno eductam multoque humore fluentem,

In sole exponunt, & aperti ad luminis auras

Asseribus super extendunt, dum ponat odorem,

Humoremq; omnem: tum pilas tunditur intra

Roboreas; cribro inde incernitur: excidit albus,

Qua via fit cribri per parva foramina, pulvis;

Quem magni facias, multis quippe usibus aptum,

Seu quis ab infirmo morbos depellere tendat

Corpore; sive avido malit servire palato.

Illum aut fictilibus condunt, servantque solutum;

Aut potius limpha subigunt, teretesque rotundant

In crustas, (gummem appellant radicis) ad acrem

Quas solem durant, ac vasis inde recondunt

Rite insolatas. Ergo, cum postulat usus,

Depromunt, pilisque terunt ea crusta; cremorque

Ille quidem tener, affinisque siliginis albae,

Pulvere sacchareo mixto, atque recentibus ovis,

Largiter infuso lacte addensatur ad ignem;

Pulmenti genus, apponi quod Juppiter ipse

Optaret sibi, nec succum praeponeret illi,

Divinae succum ambrosiae. Lectissima natis

Praesertim, quos depellunt a lacte, parentes

Nutricesque parant hinc pulmentaria, victus

Dulce rudimentum; atque illa dulcedine captus

Paulatim desiderium deponit, & ipsas,

Supplementi avidus, jam mammas respuit infans.

Vi medica in primis, qua non praesentior ulla38,

Mira viget gumrnis : sive imbrem sanguinis ore

Incipias vomere, & tussi vexere febrique,

Sive absumaris laesis pulmonibus aeger,

Inde tibi auxilium, & facilis medicina petatur.

Ilicet infirmos virtus infusa per artus

Fraenabitque mali cursum, pestemque fugabit.

39Sensi egomet, gummis quid praesentissima posset,

Quidque opis afferret vitiatis optima fibris.

Est in secessu longo sinus; intus ad undam

Surgit, planitie in magna lateque patenti

40Urbs formosa, potens opibus, tutissima portu;

Namque, ipso introitu, dorsis immanibus altae

Hinc atque hinc extant rupes, geminique minantur

In caelum scopuli; quorum qui vertice supra est41,

Sacchaream referens & forma & nomine metam,

Quaesita ostentat cupidis procul ostia nautis.

Ast urbi nomen factum de nomine clari

Marte Ducis, qui pro Christo confossa sagittis

Membra ferens, pulchra emeruit per vulnera palmam.

Praerupto impositae monti tibi, Cantaber Heros,

Stant aedes, humilemque adspectant desuper urbem.

Hic Sophiae studiis juvenili ardore vacabam,

Cum pallor vultu insolitus, membrisque suprema

Insedit macies; accesserat aspera tussis,

Paulatimque febris carpebat lenta medullas.

Nil mihi Paeonii latices, herbaeque potentes

Profuerunt, vicitque malum praescripta medentum

Omnia: deposito jam multi triste canebant

Funus & instantem, jamque ipso in limine mortem.

Villa fuit, non urbe procul, juxta aequoris oram,

Assurgens molli clivo, laetissima sedes,

Quo se Ignatiadae juvenes conferre solebant,

Atque statis animos vacui instaurare diebus,

Palladiae fessos curis studioque palestrae.

Huc feror: hic jubeor tandem, fors siqua tulisset,

Tentare auxilium, atque aliquam sperare salutem.

Tunc mihi nescio quis, jamdudum expertus & ipse

Miram gummis opem medicae, viresque potentes,

Hortator fuit, ut facili medicamine vitae

Consulerem; edixitque modum monstravit & usum.

Mane igitur crustam attritam, cum lacte recenti,

Sacchari arundinei cum flore, tribusque vitellis

Versabat puer exigua mihi doctus in olla

Ad tenuem sensim, donec concresceret, ignem.

Interea "e stratis, cum jam luz alma fenestram

Collustrans, tenui radio conclave feriret,

Surgebam, medicaeque explebar nectare pultis.

Hujus ope, ac villae hospitio coeloque benigno

Paulatim tussis febrisque evicta remisit.

Tum demum manifesta fides; patuique salubris

Vis gummi virtusque potens; mihi namque sereno

Ore palam se se, claraque in luce videndam

Exhibuit formosa Salus, quam mille sequutae

Laetitiae, roseis redimitae tempora sertis,

Hinc atque hinc lateri haerebant, Roburque Vigorque

Atque Valetudo ridenti strenua vultu.

Salve, o Diva potens, salve o suavissima rerum:

Ut te post longa invisi fastidia morbi

Accipio laetus ! ridere en cuncta repente

Adventu mihi visa tuo : dolor omnis, & omnis

Moeror abit, laeta succedunt gaudia fronte.

Sis felix mihi, sisque comes fida, & bona mecum

Semper eas, neq; te casus mihi subtrahat ullus.

Sic fatus curas, atque intermissa resumo

Arma, & Palladiae reddo me laetus arenae.

Ac rursum colles, dilectaeque otia villae

Cum sociis repeto, & vacuis in rure diebus

Mentem instauramus redituram ad pensa Minervae:

Hic exercemus consuetis corpora ludis.

42Pars agitare solo sphaeras, tornatile buxum;

Et modo radere humum, modo ferre per aera plagam,

Et petere oppositam clamoso pyramidem ictu.

43Pars intra tecta, oblongae super aequore mensae,

Et tudite & tereti certamen inire elephanto.

Per gelidas alii valles, & amoena vireta

Captare aestivas auras, zephyrosque salubres.

Heu valles! umbra valles & frigore dulces!

Heu pulcri colles! heu villae rura beatae!

Vos ego longinquis adeo regionibus absens

Suspiro, ac memori percurro mente: supremum

Hunc miseri gemitum accipite, aeternumq; valete.

Explicit Liber Secundus.

[1]  In Colle Ezquilino fagutal fuit Junoni Lucinae saerum.

[2] Ex Curatiorum pugna victor Horatius per collem Exquilinum egit triumphum. Vid. Tit. Liv.

[3] Templum Gloriae.

[4]  Excellentissima haec domus descendit a D. Tellio Piresio de Me­neses, Optimate aetatis suae potentissimo, qui paterno genere fuit sextus nepos D. Fruelae 2. Regis Legionis; materno autem 5. nepos Regis D. Ramiri 2. Hic Tellius uxorem duxit D. Gontrondem Garciam neptem D. Garciae Regis Navarrae.

Ex hac clarissima domo fuit D. Eleonora de Meneses Regina Lusitaniae, uxor Regis D. Ferdinandi.

[5]    Ut praeteream quamplurimos ex hac familia clarissimos viros, domi militiaeque de patria optime meritos, D. Duarte de Meneses primum Tingi-tanae arci in Africa praefectus praeliis, ac victoriis in Mauros claruit; inde ad Orientem profectus Ormusium armis subegit.

[6]  D. Henricus de Meneses Indiam administravit juvenis vita, moribusque integerrimis, virtute autem & peritia rei bellicae singulari, oram Malabaricam, Coulete, & Panane Lusitano imperio adjunxit. De utroque men­tionem facit perhonorificam Camoens Cant. 10.

[7] D. Alexius de Menses Goae primum Archiepiscopus, orant Mala­baricam sacris excursionibus laboriosus Pastor obivit; scripsit synodales sanc­tiones, quae plurimi fiunt, & in iis regionibus hodieque servantur; deinde Bracarensis Archiepiscopus, egregia utrobique pietate, & eximiis in ecclesiam meritis floruit.

[8]  D. Ferdinandus de Meneses 2. comes Ericeirensis, fuit supremus in curia Lusitana judicum praefectus; Tingi praetor, & supremus armorum imperator. Illustrem post se memoriam reliquit ob merita praeclara, praeser­tim in bellis Italico, Transtagano, & Tingitano. Litteris etiam perquam eru­ditus, latine scripsit de rebus Joannis 4. & de bello Tingitano.

[9] D. Aloysius de Meneses bello aequè strenuus ac fortunatus varia & valde conspicua obivit militiae munera, & in iis supremam rei tormentariae praefecturam. Interfuit praeliis S. Michaelis, Elvensi, Ameixialensi, & Mon­tium clarorum; & expugnationibus Valentiae, Alcantarae, aliorumque oppido­rum, magnam in iis expeditionibus sibi gloriae partem adeptus. Scriptor elegantissimus historiam sui temporis inscriptam: Lusitania recuperata: lingua patria nobis reliquit; Hispana. vero vitam Georgii Castrioti.

[10] D. Franciscus Xaverius de Meneses 4. comes Ericeirensis, magna famae, & nominis celebritate bellum administravit imperator exercitus. Idem litteris apprime escultus, & poeta egregius, soluta & ligara oratione multa con­cinnè scripsit, & publicis litteris prodidit.

[11] D. Aloysius de Meneses 4. comes Ericeirensis (pater Escellen­tissimi D. D. Henrici de Meneses, qui nunc Romae commoratur Reginae Fide­lissimae apud S. Sedem cum summa potestate Legatus) cum esset tribunus militum legionis Serpensis, arci Campi majoris, quam Hispani obsidione cingebant, auxilio ivit, & in eam magna dexteritate ac fortitudine praesidium intulit. Indiam prorex magna prudentia, & felicitate administravit; unde in Lusitaniam reversus a Rege D. Joanne V. creatus fuit Marchio Louricalensis; inde iterum prorex, in Indiam rediens Bardesium, & Salsetum recuperavit; & sic omnia digesserat, ut brevi totam ditionem, quam in Oriente amiseramus, recuperaturus esse videretur: sed morte interceptus tam salutaria patriae con­silia perficere non potuit.

[12] Excellentissima D. D. Maria da Cunha Meneses, cum sit filia sororis Excellentissimi Conjugis sui DD. Henrici de Meneses, totam Menesiae domûs nobilitatem in se continet. Multis praeterea ornamentis abundat pa­terni generis, quod ex pervetustis Legionis Regibus deducunt scriptores, vide Bernardum de Brito part. 2. lib. 7. cap. 26. Monarch. Lusit.

[13] Hujus clarissimae familiae stirps esse perhibetur Rosendus Her­miges, nepos Infantis Alboazaris Ramires, filii ex fecundis nuptiis Ramiri secundi Regis Legionis. Hic Rosendus, ejusque frater Thedon cum delectis indigenarum copiis ex provincia Interamnensi in Mauros irruerunt; magna­que eorumdem internecione partem Lusitaniae barbarorum jugo liberarunt. an. 1037.

[14] D. Ludovicus Alvares, vir praestanti virtute, & singulari rei bel­licae peritia, rebus praeclarè gestis de Patria optimè meritus, in obsidione Pacis Augustae strenuè se gessit tribunus militum. Interfuit praeliis Sancti Michaelis, & Helvensi, ubi & vulneratus fuit an. 1659. inde armis Transmon­tanis praefectus, & Miniensis militiae equitum magister & exercitûs Impera­tor, compluribus expugnatis captisque oppidis, cum copiis suis ad Transta­ganam provinciam profectus plurimum contulit ad victoriam Montium Cla­rorum anno 1665.

[15] D. Mathias da Cunha in bello contra Hispanos strenuissimè dimi­eavit peditum Chiliarchus, in obsidione Pacis Augustae tormenti bellici ictu sinistrum crus amisit an. 1705. Compositis rebus, & pace cum Hispanis con­venta, in Germaniam profectus est, ubi magna cum virtutis tum prudentiae laude Caesari militavit; a quo exercitûs imperator creatus Tauruni, Tomis, & in bello Italico omnes summi Imperatoris partes implevit.

[16]  D. Emmanuel da Cunha, Excellentissimae D. D. Mariae da Cunha Meneses frater Bahiam, totius Brasiliae Metropolim, administravit, ejusque incremento, ac nitori magnopere studuit. Contra Hispanorum elassem, quae Bahienses invasura esse videbatur, sic urbem munivit, & quaecumque ad va­lidam defensionem conferre possent, tam diligenter comparavit, ut nihil ab hostili aggressione civibus timendum esset.

[17] Eridanus Augustam Taurinorum alluit, uti Tybris Romam. Excel­lentissimus D. Henriques de Meneses Augustae Taurinorum complures annos legatione fungens, ita in ea se gessit, ut omnibus charus, Regique acceptis­simus fuerit; inde cum summa potestate Legatus Romam venit; ubi pristinum Lusitani nominis splendorem reficit, ac restituit vir summo loco natus, & egre­giis virtutibus praestans.

1 Propositio operis.

2 Invocatio S. Thomae, Apost. quem in Brasiliam penetrasse, ­& Maniocae repertorem fuisse, fama est apud Brasilianos constantissima. Vide Vasconc. Chronic. Brasil

3 Ejus pedum vestigia rupibus impressa esse, & variis in locis conspici perhibent.

4 Longissimis sagittis & immani arcu Indi Brasilienses utuntur; quem remissum. ferunt: at, cum opus est, summa celeritate alteram ejus extremi­tatem terrae applicant, alteram sinistra manu adducunt.; tunc e sinistro genu tetrae obnixi, sagittam vi tanta emittunt, ut bovem, vel quodvis aliud vastae molis animal trajiciant, atque interimant.

5 Frutex ipse dicitur Mandiva; sola radix vrocatur Manioca.

6 Radicis forma.

7 Longitudo.

8 Crassitudo ejusdem.

9 Radicum numerus in singulis arbusculis.

10 Plures Mandivae species.

11 Carnosae sunt radices, & lecteo succo plenae.

12 Quaenam potissimum terra Mniocae ferax?

13 Post tertium Mandiva proventum ager fenescit.

14 Immensa Brasiliae nemora.

15 Silvae excidium.

16 Quommodo vitanda pericula.

17 Vimina Brasilica, vulgò Cipò, quibus nemora mirum in modum implicantur.

18 Novus inde labor, novumque periculum.

19 Ratio multas simul arbores dejiciendi.

20 Arbor, quae ob nimiam duritiem Lignum Ferrum vulgo appellatur.

21 Varia, eaque optima Brasiliae ligna.

22 Socoryrae arbores sunt incorruptibiles, exquibus constructae naves tandiu durant, ut merito dici possint immortales.

23 Lignum vulgo dietum Brasil, unde nomen Brasiliae factum est. Irali lignum Reginae appelant, valde utile ob sucum purpureum, qui ex illo extrahitur, pannis & sericis tingendis probatissimum.

24 Lignum dictum Violete.

25 Cabiuna ebeno non inferior colore, mole autem multo superior.

26 Copaybae opobalsamum sudant valde medicamentosum.

27 Caesarum arborum combustio.

28 Extirpandae arborum radices.

29 Aggerenda est tellus, & in tumulos molliter erigenda.

30. Tuberum altitudo, ubi tellus est humilior, & humidior.

31 Eorumdem modulus, ubi tellus est editior, & aridior.

32 Spatia ustionis expertia ob eruditatem parum sunt colendo idonea.

33 Non minus inutilia sunt loca, ubi pyrx constructte fuerunt.

34 Mandivce satio.

35 Quaelibet anni tempestas, ut supra diximus, est sationi opportuna, modo non sit pluviosa.

36 Quamvis maxima pars Brasiliae hyeme ac frigore careat, ora tamen Austrahyeme fert acutissimam, & acri rigescit.

37 Facili experimento dignuntur rami inutiles.

38 Ratio, & fornia serendi.

39 Post dies quatuordecim in gemmas erumpunt surculi.

40 In singulis surculis duae tantum gemmae relinquantur.

41 Compescenda ramusculorum luxuries.

42 Plantis, quae interierint, novae substituendae.

43 Construendae sepes.

44 Lacertulae plantis infestae.

45 Formicae.

46 Formicarum genesis.

47 In Brasiliae mirandis illud reponendum est, quod in quovis formicarum latibulo inter innumerabiles & formae, & molis vulgaris formicas non paucae reperiantur alatae, & multo aliis grandiores, sive omnibus, cum ad cer­tam aetatem perveniunt, sive quibusdam tantum id concedat natura, ut fucis inter apes.

48 Subterranea formicarum regna.

49 Earumdem latrocinia.

50 Mandivae compilatio.

51 Vectura.

52 Mandivae a formicis spoliatae facies.

53 Novae frondes cum magno radicum detrimento.

54 Modi varii formicas insectandi.

55 Dirutis subterraneis recessibus enecantur formicae aqua bullicuente, vel incensis stipulis.

56 Suffocandae in primis formicae alatae, regnorum fundatrices.

57 Secundus modus fumo ex tabbaci foliis & sulphure

58 Tertius modus. Aqua per canaliculum in subterraneos recessus derivata.

59 Runcanda ter quaterque Mandiva.

60 Radicum maturitas & tempestivitas

61 Radicum Collectio.

62 Officinae, in quibus sunt machinae, & omnia instrumenta ad farinam ex radicibus conficiendam necessaria.

1 Manualis scobina. Vide fig. 3.

2 Machina aquaria molendino non absimilis. Vide fig. 4.

3 Alia machina plurium rotatum Maniocam simul radentium. Vide fig.5.

4 Ejusmodi machinae, ubi aqua deest, jumentorum, aut boum, aut mancipiorum opera trudantur.

5 Scobina pauperis.

6 Humida rasura praelis subjicitur ac premitur.

7 Liquor elicitus in cavatam arborem subter praela porrectam excipitur.

8 Liquor hic dulcis, sed venenosus.

9 Ratio medendi animalibus, quae liquorem potarunt.

10 Pecudum eo veneno extinctarum caro haud nocet ex vescentibus.

11 Hujus liquoris sedimen, nempe Maniocae flos, valde utile.

12 Idem liquor ad ignem addensatus venenum ammittit & optimum habet saporem.

13 Maniocae cremor, vulgo Tapioca dictus quommodo curandus?

14 Ad multas res utilis.

15 In primis medicandi vi pollet.

16 Alii usus.

17 Abusus.

18 Esculentae farinae conficiendae ratio.

19 Ea farina fervente bubulae vel psicium jure diluitur, & sic diluta pro pane adhibetur.

20 Siccam farinam edendi modus.

21 Rusticus farinam edendi modus.

22 Vino ex Brasilica radice confecto valde sunt dediti aethiopes; Indi vero Brasilienses multo magis, a quibus & repertum fuit.

23 Immunda ejus vini conficiendi ratio.

24 Immodicus ejus usus apud barbaros Brasilienses.

25 Capti hostis, ante saginati, in circo occidendi ritus, & ceremoniae.

26 Captivi hostis ad circum euntis apparatus.

27 Vetulae vini, & infandi convivii ministrae.

28 Barbari Brasilienses nudi penitus incedunt, & quadam rubri coloris creta, venustatis gratia, toto corpore virgati.

29 Vetularum insigne batheus, ex quo pendent corum dentes, quos ipsae saginarunt, & quorum carnes ad infanda convivia coxerunt.

30 Gloria occidendi hostem saginatum ei Duci dedetur, qui eum captivum duxerat.

31 Execranda convivia & compotationes.

32 Multum etiam indulgent vino Brasilico Indi Christiani.

33 Crebrae compotationes, & barbari cantus non solum publicis paganalibus, sed festis, etiam privatis.

34 Indorum desidia.

35 Summa eorumdem paupertas.

36 Alia ratio conficiendi farinam ex radice in paludibus macerata.

37 Ex radice in aquis paludosis macerata cremor optimus, & ad multas res utilis.

38 Ejus virtus contra morbos, eos praesertim, qui pectus afficiunt.

39 Ipsi auctori quondam graviter aegrotanti cógnita & perspecta.

40 Sebastianopolis, alio nomine Fluvius Januarius.

41 Seopulus omnium altissimus in ostio Sebastianopolis Meta Saccharea dictus.

42 Metae Ludus.

43 Ludus tudicularis.

DE CURA BOUM IN BRASILIA

LIBER UNICUS.

RURSUS, nescio qua ruris dulcedine captus

Arva peto, agrestesque iterum tractare labores

Accingor. Cererem tenui deduximus ante

Carmine Brasilicam; nunc informare bubulcos

Fert animus. (1) Dicendum igitur quaenam optima bobus

Pascua; bucolicis quae cura gerenda ministris,

Et quae pascendi ratio; qua denique pestes

Armentum infestent, & qua ratione domandae.

At cujus nunc auspiciis & numine malim

Incipere? ille quidem nostrae haud regat orsa Camoenae,

Quem fama est quondam Admeti pavisse juvencos

Amphrysi magni ad ripam, formosus Apollo.

(2)Tu mihi, tu Phaebo longe formosior ipso,

Vel cum Delon adit maternam, & per juga Pindi

Incedit molli redimitus tempora lauro,

Adsis, magne puer, spes o suavissima gentis,

Lusiadum, flexo quem jam nunc poplite adorat

Brasilia, atque arcum Domino pennisque decoram

Versicoloratis demittit cernua frontem,

Adsis o! vatemque oculis, vultuq; benigno

Respice moerentem afflictum in luctuque jacentem,

Et jam nunc votis miserorum assuesce vocari.

Talibus auspiciis juvat ire, & Brasila rura

Inspicere, ac bobus prata opportuna creandis

Optare. (3) En, ut se latè diffundit, & agros

Vasta aperit tellus; quos possessore vacantes

Quisque sibi capiat prior, atque acquirat inempfos.

At tu, quicunque es, cui sunt pecuaria cordi,

Armentoque operam, curamque impendere gestis,

(Ne sero erroris, si forte incommoda prata

Nactus eris, te poeniteat) praedisce, quid obsit,

Quidve juvet, faciatque tuis rationibus, ante

Tecunt multa putans animo, quam pascua fundes.

In primis sint illa urbi vicina frequenti;

(4)Pluris enim multo armentun venibit, ad urbem

Quod mittes breviore via, cute scilicet ante

Curata nitidunt, nulloque labore viarum

Infraclum; imo tuum crebro nummatus in agrum

Conveniet lanius, qui magno comparet aere,

Abducatque boves secum, quos deinde macello

Appendens laceros populo divendat emaci.

(5)At si distat ager, nimiumque recedit ab urbe,

Armenti pars magna viae consumpta labore

Interit; a recto pars devia tramite, silvis

Effugiam quaerit: qui tandem ad moenia pauci

Perveniunt urbana, boves squallore situque

Deformes, vili pretio vendentur; & ipse

Fessus ab urbe domum, vacuus tamen aere redibis.

(6)Onini ope vicinum fugito, qui moribus asper

Perpetuam rixis causam, atque alimenta querellis

Ingerat, infestans pacem jucundaque ruris

Otia : nam modo legitimos decrescere fines

Ille tuos facit, avulso, qui dividit arva,

Limite: subducti modo rivi perfidus agros

In proprios clam torquet aquas; & mactat, & idem

Surripit armento ex medio tibi saepe juvencos,

Surreptisque notas in tergore bobus inurit

Atque suos vocat: hinc lites & jurgia, coram

Judice disceptanda; quibus sua jura crepantes

Causidici rabulaeque tuam prius aere crumenam

Emungunt, causae tibi quam victoria cedat.

Praesertim vero ingeniumq; habitusq; locorum

Contemplare; ferat quid terra injussa; salubre

Fundat ,an infestum gramen, pecoriq; nocentes

Herbas, quae veniunt sponte infelicibus arvis.

Id quoque curandum, ne prato graminis una

Sit tantum species (7); nam sicut taedia nobis

Esca cadem semper, quamquam exquisita, facessit,

Sic pecus assiduo gramen fastidiet usu

Semper idem: varias igitur curemus ut herbas

Prata ferant, diversa boves ut pabula carpant.

(8)Hinc habeant (alioqui autem planissima) colles

Arva suos; molles enim amant conscendere clivos

Armenta, & varias tondere in collibus herbas;

Exiguisque fricaut, quas tellus edita vulgo

Offert, arboribus costas, gaudentque jacentes

Despicere in campos alto de colle juvenci,

Lascivoque iterum in valles descendere saltu.

(9)Sint quoque camporum diffusa per aequora passitn

Silvula inumbrantes, quò se pecus abdere possit,

Frangat ut aestivos nemora inter frondea soles.

(10)Inspice, num campos locuples interfluat amnis,

 Qui potum armentis, alimentaque praebeat herbis.

Si nec vicinis e montibus advena rivus,

Indigenae nec erunt fontes, quod terra negavit

Difficilis, quaere arte vigil, passimque latentem

Et cupidam e latebris prodire ad luminis auras

Venam investiga. Phaebo nascente revises

(11) Matutinus agros, & sicubi fumida parvam

Eructabit humus nebulam, indubitabile limphae

Indicium latitantis habes: age, Naiada coelo

Ostende, effossoque solo, structaque lacuna

Include, & scatebris armento suffice potum

Perpetuis. Quod si nusquam reperire potestas,

Atque alta ex terra nativam educere venant;

Construe piscinam, quò missi e nubibus imbres

Cogantur; fundum illimi curabis arena

Sternere, vel puris, quos fert maris ora, lapillis,

Ne mala grex potet lutulentis toxica limphis.

(12)Sint & qui dulci madeant uligine tractus;

Namque udae telluris amant tondere juvenci

Virgulta, & molles juncos, & vimina lenta,

Et quotquot vulgo frondes humore creantur.

(13)Sed resides vitabis aquas, ubi rana coaxat;

Quippe auras vitiant, pecorique infesta, paludes

Torpentes pingui generant animalia limo,

Exceptosque imbres in prata jacentia circum

Effundunt, morbos important, gramina perdunt.

O! tibi siccandis lacubus, pigrisque vehendis

In pontum limphis si fata modumquc viamque

Monstrarent! quae nunc limus ranaeque loquaces

Regna tenent, quid ni vestita recentibilis herbis

Graminibusque tuos alerent uberrima tauros?

Res ea difficilis quamvis sit & ardua facitu.

Tu tamen hanc Spartam tenta; labor omnia vincit.

Pascua nonne vides pulcram prope Fluminis urbem (14),

Quae nuper nliseri fato amisere coloni,

Ut pecori laeta, atque herbae foecunda, lacunis (15)

Exhaustis, vireant? vos, quae felicia rura

Alluitis rapido (16) Gandusi flumine, Nymphae,

Dicite, quid nuper fuerant haec arva, palustri

Cum penitus tegerentur aqua, coenoque profundo

Obsita squallerent : qua segnibus arle lacunis

In mare vicinum via facta, quibusque repertae

Auxiliis terrae, & nova tauris condita regna.

Qui nunc herbescunt tam laeto gramine campi,

Ante nihil nisi limus erant, pigraeque paludes.

Scilicet excelsis torrentes montibus acti,

Atque vias nacti faciles per plan.a locorum,

Stagnabant, qua parte solum subsiderat: ipse

Altera causa mali Fluvius; nanque imbribus aequo

Auctior, & spondas superans, exlegibus undis

Planitiem camporum humilem condebat, & unum

Omnia tunc flumen, vel erant tune omnia pontus.

Multae hinc armenti strages, & naufraga passim

Corpora magna boum: per prata undantia latè

Aspiceres pecus infelix deponere .dulces

Partim animas nando, partim aegre. tendere contra .

Et portum petere, atque aliquam reperire salutem.

Namque erat una salus, & spes morientibus una,

Editior terrae (velut isthmus in aequore) tractus,

Qui mediis extabat aquis, & bobus asilum

Praebebat, donec riparum in claustra regresso

Flumine, paulatim tellus emergeret undis.

En via, qua damno occursum. Pons saxeus amni

(17)Impositus, quatuor viva de rupe superstans

Arcubus: admittunt bini arcus, usque reclusi,

Pondus aquae justum, cuique alveus ipse ferendo est

Bini alii nimias, cum res id postulat, undas

Occlusi prohibent, ferratoque obice fraenant,

Et Fluvium revocare gradum, atque recedere cogunt.

Utroque a pontis cornu deductus, & ipsas

Propter iens ripas, hinc atque hinc terreus agger,

Magnae molis opus, longe procurrit, & amnem

Torrentem cohibet, ne succrescentibus undis

Depressas repleat valles camposque jacentes.

At, qua parte solum stagnabat Naiade pigra,

Productae tellure viae, longique canales

Immotis iter ad Thetidem fecere lacunis.

Talibus auxiliis, humili tellure sedentes,

Exactae penitus limphae, penitusque paludes

Siccatae : visique novi se ostendere campi

Pascuaque armentis: en ut se mollibus herbis

Vestit humus, quae nuper aqua cessabat inerti!

Quam felix! quam pingue solum! quam graminis uber!

Usque recens hic herba viret, vel cum aestifer urit

Rura canis; ductus namq; ipsi, haec prata secantes,

Queis resides se se effundunt in Nerea limphae,

Occultis latè venis in viscera terrae

Insinuant dulcem humorem, quo gramina vivunt.

(18)Petre, fuit tua laus omnis; te nulla silebit

Posteritas; dum stabit opus memorabile, vives.

Ipsi te campi, teque ipsa armenta loquentur,

Discessu quae moesta tuo nunc vallibus illis

Triste gemunt, querulisque implent mugitibus auras.

Interea ruris nos caetera pensa sequamur,

Et, restant quae multa boum discenda magistris,

Dicamus. Sit cura faces submittere in arva (19)

Sub finem aestatis, caelo dum nubila pendent

Imbrifera; ut tellus venturis humida nimbis

Germinet, ac gregibus nova pabula fundat alumnis.

Ergo niger coelo it fumus, lateque relucent

Arva igni: fugere interea, quae, plurima campis

Perreptunt, frustraque tueri animantia vitam.

Bufo per incensos nequicquam saltitat agros,

Et quocumque fugit, medios moriturus in ignes

Incidit, ac flammis crepat; atque hinc creber in arvis

Auditur fragor, haud aliter, quam bellica summis

Cum festos tormenta sonos ex arcibus edunt.

Insequitur pictos eadem fortuna lacertos,

(20)Serpentumque genuss variunt: Caninana, Corallum (21),

Et Jararaca ferox, & Succuriuba, sonanti (22)

Et notus cauda serpens, notusque tapetis (23)(23)

Nomine, quampluresque aliae sine nomine pestes,

Mille quibus rutilant per squamea terga colores,

Nune caput atollunt, nee non ferale rubentes

Exsertant linguas; nunc torto corpore se se

Huc illuc agitant, caudisque incendia verrunt.

Illismet campis vulcano ultore luentes,

Quidquid mortifero peccarunt ante veneno.

Ut flammae posuere, subit tristissima campo

Ambusto facies, donee squallentibus imbres

Restituant speciem pratis: pulcherrima laetis

Graminibus tunc ridet humus, lateque virescunt

Pascua; tunc nitidi ludunt per prata juvenci.

Hoc etiam eniti consuerunt tempore matres,

Et Lucina instat gravibus: vigilate niagistri;

Nunc opus est cura, nam primo in limine vitae

Difficiles morbi, & pestis non una tenellos

 Afflictant vitulos. Ubi foetum vacca recentem

Edidit, invadunt corvi, quos Brasila tellus

Innumeros alit, & rostris nituntur aduncis

Parvo oculos vitulo effodere, ac nisi provida mater

Obvertens se se, crebros & cornibus ictus

Ingeminans, natum infesto defendat ab hoste,

Excaecant, dulcemque adimunt cum lumine vitam.

Non minus in teneros vaccarum saevit almnos

Muscarum fatale genus; nam molle vitelli

Abdomen fodicat medium teterrima pestis,

Progeniemque malam vermes ibi linquit edaces,

Ulcere qui penetrant vel viscera ad usque profundo,

Exitiumque ferunt misero, nisi forte ministri

Accurrant, promptoque aegrum medicamine curent.

Ne patere, ut quisquam (namque id sollemne bubulcis)

Carmina nescio quae mussans, digitisque figuram

(24)Ter crucis effingens super ulceris ore, caducos

 Devoveat vermes: sit praesentissinta quamvis

Haec medicina malo, pestemque eliminet omnem,

Secretis ne fide dolis, nam forsitan illis

Sub verbis tegit antiquus sua toxica serpens.

Abjectis igitur, quae relligione vetantur,

Auxiliis, sincera gregi medicamina prome.

Fac servi religent aegros ad lignea septa,

Excutiantque manu vermes, herbaque salubri

Turpe fricent ulcus; tum pinguem ex paupere cornu

Infundant, ricini sudat quem bacca, liquorem.

Inspiciant quoque num linguae summoque palato

Haerescat pestis, nam pestem buculus illue

Invehit adlambens, qluae prurit vermibus, alvum.

 Nec minus interea sanos includere caulis

Praecipio noctu vitulos, ut mane sequenti

Distento ad mulctram succedant ubere matres;

Nam memores redeunt sera vel nocte, suosque

Sollicitae quaerunt, & circum lignea claustra

Mugitus querulos dant accipiuntque vicissim,

Et questu alterno nociurna silentia turbant.

Mane novo patet ingressus, stabulisque rcclusis

Sponte sua introeunt atque ubera lacte juvencae

Plena ferunt natis, longi solamina fletus.

Tum quae blanditiae! quae gaudia! matribus ipsi

Occurrant alacres vituli, matresque teneliis

Visae adblandiri; dant oscula, tergora lambunt,

Et largis praebent manantia flumina mammis.

At miseris durae manus invidet atra puellae

Lactis opem; nam vix primoribus ubera labris

Delibavit hians vitulus, cuin villica mammis

Avulsum religat, simul & mulctralia vaccae

Subjiciens, tumidas palma pressante papillas

Sollicitat, niveo repleat dum cymbia lacte.

Ille dolo subducta sibi sua munera cernit,

Multa dolens fraudem, desiderioque levandi

Lacte famem vanis conatibus ubera tentat,

Seque huc seque illuc torquet, collumque rebelle

Excutit, incusans blandis sua vincla querellis.

Ergo ubi sunt niveo mulctralia plena liquore,

Villica relliquias vitulis dat habere, solutosque

Ad notos una mittit cum matribus agros.

Ipsa operi se se accingit, partemque bibendo

Seponens, reliquo consueta coagula lacti

Injicit, inde premit palmis; tum denique pressas

(25)Expedit e formis massas, tabulaque reponit,

Et capita, insperso leviter sale, summa coronat.

Hoc ancilla domi curat, sed rure supersunt

(26)Quamplura, armenti penitus curanda magistris.

Hinc in equis certi assidue rura omnia circum

Discurrunt, celeres pecori succurrere, siquis

Casus erit: gemit hic coeno demersa profundo

Bucula; rivales illic sibi vulnera tauri

Cornibus infligunt; hac partum vacca recenten

Obluctans aegrè a corvis defendit iniquis;

Parte alia bos aeger humi decumbit, & herbae

Immemor huc oculos languentes torquet & illuc,

Praesto sunt, durisque ferunt in tempore rebus

Auxiliunt vigiles, peragrant qui rura, bubulci.

Nec non explorant, numquos effuderit altis

Ex silvis malesuada fames in pascua fures.

Namque latent passim nemora inter opaca fugares

(27)AEthiopes servi, qui rapto vivere malunt,

Quam domini dura imperia, & crudelia tergo

Flagra pati : neque consortes pudet esse ferarum,

Seu minus esse illis credant feritatis & irae,

Quam dominis; seu desidies inimica laboris,

Ingeniumque ferox habitatas suaserit urbes

Atque domos, nemorum mutare silentibus antris.

Unde latrociniis & multa caede virorum

Infestare vias, armentaque fundere campis

Consuerunt. Siqua infamem vestigia prodent

Hanc hominum faecem, nemoraIem accerssere curant

Lictorem, cui jus silvis inquirere fures.

Venarique feras bipedes, tractasque profundis

Ex nemorum latebris ad herile reducere tectum.

Haec quoque bucolicis accedit cura ministris,

Ut pagi crebro invisant plantaria; sepes

Inde recognoscant, tutae ne atque undique sartae

Consistant, pecori an cultos ingressus in agros

Parte aliqua pateat; tauros sata laeta vorantes

Ejiciant, reficique statim sepimina curent.

Haec bonus armenti custos: alia omnia nequam

Servus agit; duri officii assiduique laboris

Pertaesus, deponit equum, nec obambulat arva,

Sed requiem captat vel molli fusus in herba,

Vel patulae stertens resupinus ad arboris umbram.

Hinc ruit in pejus res armentaria; passim

Intereunt vituli; ulceribus pecus omne laborat;

Collapsae praebent aditum ad plantaria sepes,

Haud observati pedibus sata culta juvenci

Proculcant, & cuncta patent adaperta rapinis.

Quare oculis notet ipse suis, & rura frequenter

Visat herus, rectè observans, sua munia servi

Num peragant alacres, an inertes otia ducant.

Tunc etiam molles zephyros auramque salubrem,

Si lubet, herboso considens cespite captet,

Dulcia curarum liquidis oblivia potans

(28)Deliciis, quae ruri habitant: quam pura voluptas

Errantem spectare gregem: sive ubera circum

Colludant vituli, timido seu dente capessant

Gramina; seu fleat amissum. sua viscera, natum

Errabunda gemens, neque curans bucula gramen.

(29)Hic juncti viridi recubant in gramine tauri,

Et lambunt se se simul, ac dum ruminat alter

Herbam, dente latus socii fricat alter amico.

Illic unanimes pascuntur, & arva juvenci

A rixis odiisque procul communia tondent.

Parte alia magno incensi rixantur amore.

(30)Unus enim stimulat socios in praelia tauros

Impatiens consortis amor. Vix aemula venis

Ebullit venus, ira procos ferale tuentes

Exercet: collisa sonum dant cornua, cervix

Gervicem ferit; alternis gemit ictibus aether.

Ipsa sui causa susceptam foemina pugnam

Spectat ovans, additque animos irasque videndo

Asperat; interea victus fugit alter in altas

Silvarunt latcbras, ubi multo sanguine manans

Aut mortem subit, aut vitam traducit inultus,

Dum victu revocet vires, hostemque lacessat

Rursus in arma, novo sperans certamine tolli

Posse ignominiant: tenet alter pascua victor,

Proluditque iterum pugnae, & pede scalpit arenam.

Sed tantis nc dira venus turbarc duellis

Pergat agros, ferro stimulos compescit amoris

Rusticus, ad censum revocans arinenta quotannis.

(31)Sunt caulae ingentes sine tecto aut imbrice; tantum

Circuitu magno, defixis ordine truncis,

Lignorum series. Ea totum ad septa reducunt

Armentum, ut trimos possint castrare juvencos,

Ignitoque notas vitulis inscribere ferro.

Ergo die condicta operi, sub niane bubulci

Conveniunt omnes in equis cursoribus, hastis

Grandibus instructi dextras; diversaque turmis

In loca partitis digressi, cuncta peragrant,

Quam late effusum est, confinia ruris, & omntes

Excutiunt latebras : in apertum denique campum,

Post varios equitum atque boum per pascua gyros,

Armentum cogunt: vitulos matresque trucesque

Ingenio tauros custodia cingit equestris.

Tum praecedit eques, blandique hortamine cantus

Carpere iter docet; a tergo simul instat adactis

Turma equitum stimulis : confertis cornibus ingens

It globus inter equos: requies nulla inter eundum,

Nec mora; ne pecus, in dulces dum respicit agros,

Cogitet effugium: quod si bos transfuga rumpat

Obsidium, & campo liber decurrat, habenas

Flectit equo puer, & ruris per aperta fugacent

Insequitur velox, donec praevertat euntem.

Tum stimulum objectans a fronte minaciter instat;

Praecludensque fugam, regredi compellit in arctam,

Unde malus se se subduxerat ante, coronam.

Insanus labor iste quidem; ne parce labori

Tu tamen insano, &, quamvis tibi sudet anhelus

Jam sonipes, calcarquc piger vix audiat (32), urge,

Nec remanere bovem campo permitte rebellem

Nam tentata semel si fraus successit iniquo,

Praefracte obfirmat; visque illum nulla deinceps

Avellit campis, caulae ve ad septa reducit.

Praeterea docet ipse alios, multique rebellant

Hoce duce: socordes sic deteriora sequuntur

Vel pecudes exempla, neque unis urbibus ista

Obrepit pestis, sed & ipsa in pascua serpit.

Ad pagi simul ac ventum magalia, septis

Includunt armenta suis; dein corpora curant

Haud modicum, qui restat adhuc, subitura laborem.

Mane alii vitulos ferro signare rubenti

Agressi: atq; alter vitulum tenet, alter inurit (33)

Stigma cuti, tergoque notas inscribit heriles,

Tum medicatque fimo vulnus, lenitque dolorem.

At senior capita in censum vitulina reducit

Armenti custos.  (34)Castrandis vincla juvencis

Injiciunt alii, validisque ad septa capistris

Constrictos feriunt; & ineptos vulnere reddunt

Ad veneris studia: oblanguent, crudeliaque inter

Vulnera deficiunt miseri; sed ferrea pubes

Asperat immitem risuque jocisq te dolorem.

Nam simul ac cessavit opus, vinclisque soluto

Libertas permissa bovi; jactata per auras

Vestimenta volant, irae irritamina: trunci

Ipsi etiam imposita veste impositisque galeris

Ornati, simulant homines, taurumque lacessunt:

Ille dolore amens in quaelibet obvia fertur;

Fronte ferit truncos, fertque intra cornua vestes;

Quae dum oculis adimunt lucem velamina, quaerit

Arrecta cervice diem; caput arduus inde

Succutit, & vanis auras diverberat iris.

Interea septis impune jocatur ab altis

Vociferans plaudensque manus pagana juventus.

Seminares tandem redeunt ad prata juvenci,

Et venerem oderunt; nec jam rixantur amantes,

Nec quidquam nisi gramen amant & pinguia rura.

Ne tamen armenti cesset foetura, bubulcus

Nonnullos servet, generique relinquat habendo

Egregios tauros: sint illi grandibus armis,

Compacta cervice, truci fronte, auribus hirtis,

Cornibus & crassis & curvis, nare resima,

Et vasta laterum mole, & compagine firma.

Nec minus ipse color sit curae: excludinius albos;

Namque illos vitiat macies immunda; coloremq;

lnde una, scabiemque trahunt armenta paternam.

His animadversis, superest pars altera curae,

A grege, quae multae subeunt, avertere pestes.

(35)Corvorum genus obscaenum, graveolentis Averni

Progenies, dirae soboles immunda Calaenus,

Brasilicos latè campos infestat odore,

Sed feritate magis, rabidique voragine ventris.

Sublimes se se super ardua nubila tolluut,

Unde, alta velut e, specula, rura omnia circum

Esplorant vi, qua pollent quam nlaximè odora,

Siqua solo jaceant, fluido manantia tabo,

Aurasque inficiant, animantum corpora; vixque

Indicium hauserunt, ubicumque est, putre cadaver,

Illuc praepetibus labuntur ab aethere pennis,

Corruptasque petunt epulas: tam dira cupido

Vescendi, ut curvis inter se mutua rostris

Bella gerant, sibique insincera alimementa vicissim

Invideant; neque, consumpto bove, cessat edendi

Immanis rabies, & hiant, velut ante, volucres

Obscaenae, volitantque fame, praedasque requirunt

Rure alias. Porro ingluvies haec utilis arvis

Purgandis esset, si sese pasceret unis

Corporibus pecudum morientum, & parcere vivis

Disceret. At contra faciunt feralia monstra;

Et vita functis aeque & viventibus instant.

Seu morbo afflictus deponat languida taurus

Membra solo, seu bos coeno demersus in alto

Haereat; involitans nigris exercitus alis

Irruit in praedam, victoque insultat; aduncis

Pars oculos fodicat rostris, pars vellicat, ipsaque

lntestina trahit, viventi & viscera rodit.

Praecipue teneros crudelis saevit erinnys

In vitulos, primam cum lapsi matris ab alvo

Accipiunt lucem : partum veterana tuetur

Vacca suum armata praedones fronte repellens;

At, quae Lucinae tunc primum experta labores

In campo fuit, acta metu tiruncula mater

Aufugit, ac dulcem tanto in discrimine natum

Deserit: imbellem Furiae aggrediuntur edaces,

Dilacerantque avidis rauca inter murmura rostris

Ne sine in armentum saevire impune latrones,

Sed multa fac caede luant commissa, gravesque

Dent scelerum poenas; & quamquam extinguere pestem

Tam multam haud speres te posse: per ultima saltem

Supplicia imminuas numerum, crebro omnia circum

Pascua submittens, fatalibus aera ferentes

Foeta globis, servos, multo qui fulmine tetras

Insectentur aves, & plumbi grandine perdant.

(36)Multum etiam infestant alati pascua mures,

Vespertina boum pestis, qua tristior arvis

Nulla furit totis, bubulumque haurire cruorem

Callidior: noctis sub tempora scilicet alis

Instrepit, armentumque petit, morsuque cruentat.

At quo sensum adimat pecori, mira utitur arte.

Dente bovem pungit, simul ore reciprocat auram,

Atque fovet sufflando cutem, sopitque dolorem.

Saucius haud sentit bos vulnera, nec fugat hostem,

Nescius insideat sibi quantum in tergore monstrum.

Ergo instat, largèque cruorem sugit hirudo

Aligera, & (ne plena crepet) quantum ebibit ore,

Tantundem, alternis vicibus, foedo egerit alvi

Profluvio donec saturat atque ebria, potu

Abstinet: interea vena demissus aperta

It sanguis sine lege fluens; tum denique vires

Deficiunt aegrum, & cum sanguine vita relinquit.

Si penitus tibi tota scatent his pascua monstris,

Desperanda salus; neque enim compescere pestem

Tam diram est opis humanae: fuge inhospita rura,

Atque novos pecori campos, nova pascua quaere.

Quod si non adeo multas tibi prata volantum

Nocturnorum acies fundunt; si nocte silenti

Ad caulas tantum volitant, clausisque nocere

Bobus amant; adhibe feles, qui lignea semper

Insidias prope septa locent, & semivolucres

Praepete corripiant saltu, lacerentque recurvis

Unguibus, & sumant scelerato ex sanguine poenas.

Nunc animis nunc arte, viri, nunc fortibus arimis

(37)Utendum: Panthera vocat regina ferarum,

Quot quot Brasilae magnis in saltibus errant.

Illa quidem longe ante alias saevissima, felem

Ore refert, maculis tergus variata decoris,

Quale nitet caelum stellis, aut floribus hortus.

Saevi oculi, rituque facis ferale rubentis

Terribiles; armi, pectus, collum, omnia vasta.

Ungues horrendum hamati; nec aratra profundis

Sic terram sulcis findunt, ut terga juvenci

Unguibus assiliens monstrum proscindit adactis.

Cum fremit in silvis, vulgus pavet omne ferarum,

Attonitum fremitu nemus, & spelaea tremiscunt.

Bos autem, indicium quoties odor attulit auris

Perlatus, crebis mugitibus attonat agros,

Auxiliumque vocat, totumque exsuscitat agmen

Cornigerum, ut junctis propulsent viribus hostem.

Concurrunt armenta; loco tum castra patenti

Metantur: timidae matres mollisque juventus

Intra castra latent, armis confisa parentum.

Tergora conjuntgunt patres, densusque bovi bos

Cornibus obversis magnum spissantur in orbem,

Arcemque efficiunt, atque impenetrabile vallum.

Interea crudelis adest panthera, trucesque

Huc illuc volvens oculos, circumitque reditque,

Observatque procul, nec propugnacula tentat

Cominus; at siquem videt extra castra vagantem

Rure bovem, tenet insiliens, dorsoque cavernas

Immanes aperit, quibus indignata supremo

Mugitu vita excedit: bos cernuus armo,

Terga lacer, procumbit humi : tunc bellua ludit

Laetabunda, bovemque (ut murem felis) in altum

Supposita jactare manu nunc tentat, oberrans

Nunc alio refugit, subitoque revertitur, unguesque

Injicit, ac dentes adigit, tandemque prehensum

Mordicus attollit, lucosque abducit in altos.

Hic ubi se laute dapibus curavit opimis,

Discessum meditans saturo jam ventre, futuri

Provida, relliquias multa sub fronde reponit

Semesi bovis, ad mensas reditura paratas

Esuriens: tu furem inquire, penuque reperta,

Insidias reduci pones. Accommoda fraudi

Arbor erit, trunco gracilis, ne scandere possit

Bellua, mole gravis, (namque id, tentabit amore

Vindictae, insanas cum saucia colliget iras)

Ergo ferae adventum specula opperieris ab alta

Arboris: in manibus sit ferrea fistula, plumbi

Grandine fatiferi, & nitrato pulvere foeta;

Quae, cum tempus erit, magno resoluta tonitru,

Sternat glande, instar violenti fulminis, hostem.

Vespere tum fero rediens Panthera, repostas

Ore dapes avido repetit: tu commoda captans

Tempora, ne temerè disperdas missile plumbum,

Explora, qua parte neci via certior, illò

Intendens ictum : felici vulnere namque

Cor nisi trajiciat glans plumbea, bellua faevae

Relliquias animae revocans, seque aere librans

(Certa mori, nec inulta tamen) qua parte sonorem

AEs fatale dedit, tota irruit, atque frementi

Ore simul, simul hamatis petit unguibus hostem.

Quod si dexteritas non sit tibi tanta, neque arma

Haec tractare manu noris, quanta expedit arte,

Ne pugnam committe palam, sed tende vel absens

Insidias; qua parte feram transire necesse est,

Hinc atque hinc quatuor ferali grandine fartos,

Ignivoma arma, tubos depone ita, ut oribus ora

Obversis observa ferant; seseque vicissim

Respiciant; restis transversa viam occupet, ipsis,

Qui silicem admordent, armorum implexa cateliis.

Ergo viam carpit Panthera, & vix pede tensum

Funiculum tangit, raucum dant aera tonitrum,

Et celeri lethum volat irrevocabile plumbo.

Sunt, qui fronde tegant caecos telluris hiatus,

Qua fera carpet iter, sparsis fundoque refixis,

Quas acuunt ferro, sudibus: dum transilit ergo

Bellua nil metuens ab operta fraude, repentè

Subsidente solo, ruit alto absorpta barathro,

Stipitibusque artus transfixa recumbit acutis.

Ilignas alii caulas fabricantur, in orbem

Grandibus infixis trabibus: pro tegmine jungunt

Robora roboribus, ponuntque immania tigna.

Arcano suspensa dolo stat janua, & intro

Dat faciles aditus: includit structilis alter,

Interior carcer, vitulum; qui fallat euntem

Alliciatque feram, praedaeque incendat amore.

Quae simul atque domum, quò caena invitat opima,

Fallacem ingreditur gaudens, demittitur ultro

Janua, & includens intra irremeabile tectum

Captivam tenet, illa tamen secura pericli,

Atque incensa fame, vitulo insidiatur, & ungues

Injicit, & partes tentat sepiminis omnes,

Siqua forte viam inveniat: tremit hoste propinquo

Buculus, & refugo se corpore proripit, urgens

Ad partem oppositam timidum latus, oreque rauco

Poscit opem; venator adest in tempore; tum se

Bellua captivam videt intra claustra teneri,

Horrendumque minax furit unguibus, & fremit ore.

Aes vero ignivomum furias compescit inanes,

Fatalique feram sternentes fulmine glandes.

Quod si marte lubet manifesto indicere pugnam (38),

Atque sequi per tesqua feram, te sculpta monebit

Forma pedum, qua fiat iter: submitte sagaces

Ante canes, qui nare viam scrutentur odora.

Illi alacres nemus excutiunt, praedamque latentem

Naviter inquirunt: ubi vero indagine certam

Notitiam hauserunt, qualemque ferantur in hostem

Notus odor docuit, prior ardor friget, & horror

Membra quatit; referuntque pedes, nec tendere contra

Est animus : monitis segnes hortare, suoque

Nomine quemque voca, Jcnobaten, Labrona, Melampum:

Tunc acres sumunt animos, & laudis amorem

Vitae ipsi anteferunt in aperta pericula missi.

Totius dux militiae, venaticus ante

It canis, indagans silvam, indicioque reperto,

Latratu socios vocat, extemploque caterva

Tota ruit, densaque feram obsidione coronat,

A fronte a tergo crebris latratibus instans.

Irruit illa minax: fugiunt. Fugit illa: sequuntur.

Sistit: eam cingunt stantes, & semper acutis

Vocibus, at procul, adlatrant; nam cominus hostem

Si quisquam ex numero, tiro canis, ore lacessat,

Inter crudeles ungues cum sanguine fundit

Dulcem animam, sociosque cadens monet, eminus anceps

Bellum agitent, soloque feram clamore fatigent.

Postremum attonita, atque canum vexata tumultu,

Ima in crura sedet, magnisque exaestuat irae

Motibus, & caput huc ringens convertit & illuc,

Perquiritque fugam: fugere autem ubi nulla potestas,

Ut mire est agilis, celeri dans corpore saltum,

Arboris objectae subit improvisa cacumen;

Unde canum voces & vanas despicit iras.

Sed fatale fuit subiisse; sibique supremum

Supplicium reperit, qua quaesiit arte salutem.

Istud enim in tempus venator callidus ictum

Distulerat parcens, ut certius inde noceret.

Ergo scopum nactus sublimem, habilemque feriri,

Illò aes fulmineum intendens collineat, atque

Missa glande ferae cor trajicit: illa supremum

Infrendens cadit, & furit horrida, & ore cruento

Mordet humum moriens : procul & venator & ipsi

Profugere canes; nec ad illam accedere cuiquam

Est animns, vitam penitus dum ponat, & acrem

Vindictae quoque cuni vita deponat aznorem.

En Panthera jacet. Sed queis superabimus armis

Vipereum genus, herbosis quae plurima pestis

Saevit agris, morsu aspergens lethale venenum?

Sive petas saxis, querno seu fuste, malosque

Multimoda passim caede infectere colubros,

Vix quidquam efficies: superest vis maxima gentis,

Quam multae in silvis frondes, aut gramina campis.

Una per aestatem pratis immissa quotannis

Flamma genus dirum extinguit: sed protinus herbis

Ut se vestit humus, vicinis advena silvis

Effundit se se serpentum exercitus; & jam

Totis repit agris pecori exitiabile vulgus.

Desperans igitur pestem delere, medendi

Quaere viam armento. Quoties mala vipera laedet

Dente bovem eructans saniem, immedicabile virus,

Ullis non herbis, non arte Machaonis ulla

Arcessenda salus : prasentem aliunde medellam,

Auxiliumque petes. Notutn, quid dextera possit

(39)Illius, qui mansuetos, dum viveret, angues

Assuevit tractare manu,i cui tergora mites

Pantherae palpanda dabant, caudaque trementi,

Et laetis gestire modis & ludere visae.

Praesto is erit medicans, caeloque misertus ab alto

Maturabit opem: seu tritae frustula vestis,

Sive thori, quo vir jacuit, cum vita manebat,

Particulam imponas parti, quam noxia dente

Fatali pupugit serpens, vis dira veneni

Continuo absistit, nec in intima viscera serpit.

Nota loquor, passimq; oculis mainifesta : faientur

Ipsi homines, ipsae pecudes, lustra ipsa ferarum,

Totaque testatur, quam lata est, Brasila tellus.

Magnum o Brasiliae sidus, columenq; salusq;

Quando erit, ut solio ex sacro, perfusaq; dio

Lumine, & afflato rumpens de pectore vocem,

De te, quae populi suspirant, Roina loquatur!

Templa tibi, tibi templa suo jam Brasilia tellus,

Et templis aras meditatur ponere, & aris

Thura, & votivos suspendere pariete toto

Argento atque auro vultus, pictasque tabellas,

Queis, quisquis templun inviset, tua munera cernat;

Hic oculis lucem affusam, quos ante premebat

Nox atra: hic rectos solidata in crura repente,

Qui pedibus nuper capti, innixiq, bacillis

Agre incedebant : illic tumido aequore puppes

Naufragio ereptas, ac nautas vela ferentes

Ad tempum lacera, & fragmen reliquum antennarum:

Parte alia domitas pestes, morbosque fugatos,

Mortem ipsam exutam falce & pernicibus alis.

DE CULTURA HERBAE NICOTIANAE

IN BRASILIA

L I B E L L U S

NUNC mihi, Nicotii de nomine dicta, supremus

Herba labor sit. Phoebe Paier, castaequc Sorores,

Annuite incoeptis, nec non plantaria mecum

Inspicite, &, quae conveniat cultura, docete,

Quo curanda modo folia, & quo denique pacfo

Torquenda in funem; unde potens conflatur ad usum

Purgandi cerehri pulvis; qui nunc dabit idem

Vati materiem cantus, idemque canendo

Sufficiet vires : nobis nam, pulvere sumpto,

Vena salit, veniuntque alacres ad carmina Musae.

(1)Maxima qua spectat Thetiden America, refusam

Ad boreale latus, stat, nomine dicta Tabacum,

Insula in Oceano magno, regnata Britannis.

Illic, nunc usu vulgatam, repperit herbam

Nicotius primum, atque alias inde orbis in oras

Invexit: quare peregrinam & Brasila tellus

Accepit, sed ut indigenain complexa benigna est

Alma sinu; nec planta solum felicius ullum

Usquam alibi sibi nacta fuit, quam rura feracis

Brasiliae. Sed non glebam tamen illius omnem

AEque amat: in primis pigrae vicina paludi

Stare horret, foliisque statim subpallida, morbo

Languescit. Nec rura nimis sibi pinguia poscit;

Sed nec agros senio effoetos, ubi nulla virescunt

Arbusta, & raro vestit se gramine tellus.

Praeterea & tractum renuit, qui strage recenti

Exscisi fumat nemoris; namque ille ferocis

Non facit ad molles terrae prior impetus herbas.

(2)Nigra illam sabuleta juvant, tellusque soluta

Ac jejuna. Boum nec te laetamine terram

Poeniteat saturare: fimus mulitum adjuvat ipsum

Commixtus sabulum, unde seges laetissima surgit.

Quare age, quem tractum plantandae optaveris herbae,

Cura prior sit structilibus circumdare septis,

Quò fac ut armentum succedat vespere sero;

Tamque diu coges illic traducere noctes,

Dum pedibus tritum gramen, saturataque multo

Sit tibi terra fimo. Tunc illam invertere rastris,

Atque scrobes fodere incipies: pes circiter unus

Sit scrobibus mensura; ut possit laxius intra

Almam tellurem radix diffusa vagari.

At, ne ipsis olim noceat vicinia plantis,

A fossa palmis fac distet fossa duobus.

Interea tibi in areolis, quibus ante minuta

Semina mandasti, plantae feliciter ortae

Succrescunt: quas nunc aliò traducere tempus.

Fac mutent natale solum, plantaria fossis

Radicata novis condens. Terram illa, potenti

Antè fimo saturam, penitus sensere, brevique

Puberibus foliis & adulto caule virescunt.

At tu, felices ubi Nicotiana per agros

Germina pubescent, multum invigilare memento,

(3)Infestant etenim juvenes animalia plantas

Bruchusque, volvoxque, & longo crure locustae,

Et pestes aliae; at, prae cunctis noxia, frondes

Parva eruca vorat, pestemque & virus adesis

Instillat lethale comis : hinc squallida languet

Planta, suas nec habet, pallens & flacida, vires.

Exigui verò culices, teterrinta labes,

In molles multo bacchantur atrocius herbas;

Namque globo volitant nigro, tenerisque licenter

Frondibus insidunt, tenuique proboscide succum

Ducentes, segetem emaciant, sese unde saginant.

Tentent, siqua via est, miseris sticcurrere plantis

Agricolae. Ingratos arvis incendere odores

Proderit, & segetem passim suffire: vaporem

Non tolerant acrem culices, erucaque fumo

Interit : in primis autem plantaria circum

Dejice quidquid erit nemoris, ne frondea praestet

Hospitia, & culices tibi proxima silva receptet,

Unde lues se se cultos ea fundat in agros.

His ubi consultum, segetem pubescere cultor

Permittat, quatuor donec robusta dodrantes

Assurgant virgulta. Levi tum pollice summa

Succidat capita, ulterius nec cerscere in altum

Illa sinat, quin & gemmas pene amputet onmes,

Quae circum erumpunt; nam luxu planta reciso,

Uberior succum frondes partitur in unas,

Quò spes respiciunt & avari vota coloni.

Justa ubi maturas aetas decerpere frondes

Suaserit, ipse invisat herus plantaria, nec rem

Servorum arbitrio temerè permittat inertum,

Neu folia ante diem cruda atque immitia carpant.

Ipse, inquam, inspiciat, segetemque perambulet omnem,

Observans, utrum jamjam subpallida poscant

Ungue meti folia, an vivum immatura virorem

Nondum mutarint; quoniam verò ipse fefellit

Saepe color, tentanda manu seges: aspera villis

Siqua manum pungunt, folia immatura legendo

Esse puta; contra verò quae levia, tactu

Explorans semel atque iterum, & lanuginis orba

Senseris, illa putes matura & idonea carpi.

Tunc ergo frondosa ruant in praedia servi,

Atque operi insistant : pars frondes pollice carpat,

Pars in fasciculos cogat, pars denique fasces

Impositos subiens, in tecta capacia portet.

Nec modo diripiant frondes, sed & ipsa relicitis

Brachia dejiciant truncis: messisque secundae

In spem conservent gemman, non amplius, unam.

Illa, sibi radice fluens quia succus ab ima

Uni contingit totus, laetissima surgit,

Et circum emittit frondes, quibus altera messis

Multò, quam prima, obveniet praestantior: ipsa

Nam primis vitum foliis solet indere tellus

Indomita, & cujus se prima potentia nondum

Fregerat: ast eadem, postquam mansuescere coepit,

Mitius ingenium plantis inolevit : & inde

Pluris, quam primae, frondes valuere secundae:

Tertia (nam frondes eadem ter parturit arbos)

Non ita felici respondet foenore messis

Scilicet alma parens, tam multo exercita partu,

Deficit, ac senio vires amittit inerti.

Quarè age, direptis, quas tertia proferet aetas,

Frondibus, indulge triferis liberrima truncis

Otia; pro libito da crescere, fundere gemmas;

Et nullus posthac in germina saeviat unguis.

Ergo sui juris, duri nec adacta coloni

Parere imperiis, arbuscula surgit in auras,

Quantum attollit humo se vir procerus, & ultro

Expandit ramos, & apertis undique gemmis

Luxuriat: niveos edit tum denique flores,

Vita quibus brevis est, & quaelibet aura caducos

Dejicit, ac latè albescunt sola strage frequenti.

Hos molli postquam zephyrus decusserit ala,

Purpureos intra calices nigra semina restant;

Quae versa, cum tempus erit, tellure colonus

Areolis mandet, generique immittat habendo.

At nunc collectas frondes, tectisque repostas

Procurare juvat. (4) Stant ampla mapalia tectis

Stramineis; paries nullus, sed parietis instar,

Nexis hinc atque hinc virgis, structura recurrens.

Transversim positis sudibus laquearia constant.

Non ventos arcere, neque ullas addere tectis

Cura fores: sed consulto perflare sinuntur

Usque domos zephyri molles Eurique procaces.

Transversis ergo in sudibus per inane tenentur

Atque in textilibus virgis ex pariete toto

Suspensae frondes, in quas liberrimus aer

Iucurrat crebro, dum venis abditus humor

Cedat paulatim, & se virtus vivida frangat:

Mox ubi pensilibus viror omnis cesserit herbis,

Pallentes depone; levi tum pollicis ungue

Detrahe, qui media excurrunt per tergora, caules.

Caulibus avulsis, flecti non dura, plicabis,

Ceu mappas, folia, & plano super assere pones

In cumulos : versare manu tamen illa frequenter

Curabis, ne congeries immota calorem

Frondea concipiat, taboque soluta putrescat.

(5)(5) Praecipuum nunc instat opus; nunc multa docendus

Da faciles monitis aures, dum rite paratas

Torquere aggredimur frondes, & texere funem.

Hinc illincque solo furcas defige bicornes,

Transversumq; aptans binae intra cornua furcae,

Tignum impone teres, paulo productius ulna.

Altera transyersi fac pars extrema cylindri

Assutum teneat capulum; parte altera in unum

Sit latus oblique sulco via ducta profundo.

Ergo manu primas (operis fundamina) frondes

Ipse opifex torquet, religatque in tergore tigni.

At partem, in sulcum demissam, emergere cogit

Extra ipsum tigni summum caput, unde laboris

Orsa petit retro incedens, & frondibus addit

Torquendo frondes, puero versante cylindrum.

Alter fasciculos folioruin verna magistro

Porgit, ei comes assiduus: ponè alter (& ipse

Retrogradus) primi relegit vestigia, opusque

Perficit, imponensque secunda induvia funi,

Molem illi dat habere suam, justumque tenorem.

Postquam tres adeo progressa aut quattuor ulnas

Restis erit, subsiste parum, nee tendere pergas

Ulterius; nam si fuerit productior aequo,

Rumpitur impatiens torturae, operamque retardat.

Partem igitur, quae jam fuerit confecta, cylindro

Involve adglomerans, tereti ceu stamina fuso

Adglomerare solent, nentes sua lina puellae.

Tunc incoepto operi insistes, & texere rursum.

Atque iterum atque iterum perges involvere, donec

Glomere turgescat magno revolubile lignum.

Tum verò expedies illud, reddesque labori,

Qui superest, vacuum: quapropter & altera, cui par

Versando capulus, par forma & mole cylindrus,

Machina sit juxta posita; in quam transfer ab illa

Quidquid erit funis confecti. At glomere postquam

Haec quoque turgebit vasto, traducere servi

Inde alio curent alacres: ideoque tigilla

Plura parent, quibus adproperent involvere funem.

Tum demum appositis obducta volumina tignis

Seponant curanda, domusque acclinia muris

Exsudare sinant: illis supposta cavato

Caudice sit pinus, crassum exceptura liquorem.

Namque ex gloinerihns guttatim depluit humor

Heliadum similis lacrymis, flavusque tenaxque.

Tunc opus est cura, vitium ne serpat, & intro

Insinuet: quare invigila, nec parce labori.

Mane semel, serique iterum sub vesperis horas

Nicotii mutanda tibi sunt glomera funis,

Tarnsque ferenda alia ex aliis in tigna: diebus

At tribus elapsis, sat erit dein glomera quavis

Luce femel mutare: glomi sunt rarius iidem

Mutandi, cum firma aetas solidaeque vigebunt

Paulatim vires. Et tempus & ipsa monebit

Res, quid opus factu; juvet alternisne diebus,

Tertio an istum quoque die instaurare laborem.

Interea, quoniam sudati humoris abunde

Supposito in labro est, tu crebrò glomera succo

Unge suo; notum est unctis quid conferat humor

Iste glomis : multum vires confirmat, odorem

Gratum indit, longoque recentes tempore servat.

Ergo quater decies postquam sol fulserit orbi,

Imponenda tuo manus est suprema labori.

Extremam funis partem summo ungue resolvens,

Arcanasque levi distendens pollice fibras,

Testibus inquires oculis & judice naso,

Sint ne satis curata tibi, perfectaque cuncta,

An procurari studio ulteriore reposcant.

Certa tibi exacti sttnto argumenta laboris

Non immitis odor, color inde simillimus auro.

At ferrugineusque color, spiransque molestum

Nescio quid subagrestis odor, quo percita naris

Sternuat, expectare monent, dum tempus acerbas

Castiget vires, seseque ferocia frangat.

Jam numeris omnino suis ubi tempore justo

Perfectum constabit opus, translatio fiet

Ultima, majoresque glomos majora tigilla

Accipient; quae taurino tum denique cinges

Tergore, ni mavis libro vestire sequaci,

Quem facili dabit ex trunco tibi Brasilia Ficus (6)

Illa, inquam, ante alias ficus celeberrima pomos,

Seu fructum spectes, quo non jucundior ullus,

Seu pulcrae naturam ipsam, & mirabile plantae

Ingenium. Diffusa duos, & eo amplius, illi

Sunt folia in longum cubitos, palmisque duobus

Lata; eadem philyrae, levique simillima chartae.

Crustarum ordinibus truncus coalescit aquosus,

Ceu tunicis, instar caepae; mollissimus idem,

Et sectu facilis, parvi vel acumine cultri.

Ipsa quidem ad fructum ante alias festina ferendum,

Jam mole atque habitu pollens, vix attigit annum,

Parturit, unius tantum foecunda corymbi,

Cui grandes insunt serie multiplice grossi,

Deliciae, Pomona, tuae; namque aurea cedunt

Illis Hesperidum poma, & felicibus hortis

Alcinoi quidquid natum finxere poetae.

At sortita brevem est arbor pulcherrima vitam.

Nimirum, simul ac magnum legere racemum,

Ipsa mori quoque festinat, primaeque juventae,

(Officio jam functa suo) consumitur aevo,

Languidulis foliis & aquoso marcida trunco.

Haeredes tamen illa suas moritura relinquit.

Nam sponte emittit radix abscondita bulbos,

Unde suis veluti gradibus subnascitur haeres

Plurima; non aetas tamen omnibus una : minores

Natu aliis aliae veniuntque sibique vicissim

Succedunt. Vix mater anus pallentibus ultro

Defluxit foliis, jam filia, maxima natu,

Parturit: alterius sic altera & altera supplet

Usque vices; toto neque fructus deficit anno.

Est suus & tunicis usus; quibus extima constat

Arbor: eas lacero trunci de corpore raptas

Indumenta glomis dabis optima Nicotianis;

Atque ita munitos pluvias adversus & Austros,

Caudiceaeque scaphae impositos, plaustrove gementi

Vicinum ad portum statues, oneraria donec

Solvat, & hanc alio exportet trans aequora mercem,

Quae non exiguum faciat venundata quaestum.

Qualem percipiunt, magna Soteris in urbe

Qui degunt, & rura colunt contermina. tantae

Metropoli; rura ante alis uberrima terras,

Nicotianae herbae regnum; venit unde potenti (7)

Incrementum urbi. Caput illa e collibus altis

Interea attolens, humilem videt Amphitritem,

Subjectasque arces, magni munimina portus,

Quem late effusus sinus efficit: insula in undis,

Artis opus, mediis ingentem assurgit in arcem,

Undique tormentis munitam immanibus, & quae

Fulminet ex omni latere, & maria omnia circum

Magno inclusa sinu, subvectos classibus hostes

Terreat, & fugere infractos compellat in altum.

Quid memorem egregios cives opibusque potentes?

Quas illis faciunt tum sacchara, (nam neque tellus,

Qua dulces veniant cannae felicius, ulla est

Tum quoque Nicotiana solo plantaria in illo

Uberius, quam queisque aliis venientia terris.

Inde ergo Europam ad magnam egrediuntur onustae

Mercibus his naves; at Nicotiana vel ipsos

Glomera veliferis ratibus mittuntur ad Affros;

Non tamen argenti vi permutanda vel auri,

(8)Sed certo juvenum numero; & quae nautica pinus

Nicotiis onerata glomis de littore solvit

Brasiliae, vehit ecce viros, miserisque referta

Mancipiis redit; arva quibus sudore colenda,

Vitaque perpetuos inier ducenda labores.

At nos, quod superest, conflandi pulveris artem (9)

Dicamus; nam fessa canit jam Musa receptum.

Funem dissolvunt penitus, cunctamque retexunt

Texturam. Folia inde, manu distenta, potentem

Ad solem exponunt nativo humentia succo,

Donec siccescant. Tunc in mortaria mittunt  

Marmorea, & valide tundunt: gemit angulus omnis

Ictibus, & nubes it pulverulenta per aedes.

Hoc, sacri vates (quorum mihi vita salusque

Chara est) utimini, moneo vos, pulvere tantum;

Nam cerebro melior multoque salubrior, almum

Qui tulerit solem, quam qui toleraverit ignem.

Arridet vulgo sed Nicotiana profano

Herba aliis contrita modis. Subtilia funis

Partem in frusta secant: tum fictilis igne catinus

Supposito calet: hunc intra siccanda reponunt

Segmina versantes, nimius ne forte perurat

Illa calor: mox, absumptus cum cesserit humor

Omnis, particulas vel in orbem stipite ducto,

Vel tereti saxo exercent, dum colligat imo

In fundo se se pulvis, capitique mederi,

Infestumque potens cerebro depellere fluxum.

At vobis qua pulvis erit ratione parandus,

Discite nunc, culti juvenes, quibus unica cordi est

Mundities. Agite & modicam seponite partem

Pulveris, & lacrymis, quas floribus elicit ignis,

Spargite odoratis; beneolentemque indice massam

Polliceque exercete : loco tum ponite aprico,

Et sinite, ut zephyri sit mollibus obvia flabris.

Utque induruerit blande spirantibus auris,

Illam occate manu, parvoque incernite cribro.

Hinc quae deciderit, granis discreta minutis,

Materies, vel in argento servanda vel auro,

Nee vestes maculat, cerebrum nec vellicat acris;

At recreat caput, infestaque gravedine pressum

Sublevat, & nares jucundo pascit odore.

His aliisque modis (neque enim comprendimus omnes)

Conficitur pulvis; cui summla atque infima vulgo

Indulgent capita; indocti doctique; dynastae

Plebeique homines. Illo falluntque laborem

Artifices; mentemque illo cerebrumque repurgant,

Qui Musis operam navant sanctaeque Minervae.

Et magis inde alacres peragunt, ope pulveris, ipsi

Artifices sua pensa, ipsi sua carmina vates.

Idem abigit curas, & mentis nubila difflat,

Laetitiamque animis, pulso moerore, reducit.

Nec solas recreat nares, nec pulvere solo

Herba juvat; prodest eadem mortalibus aegris

In tenues citam fumi resoluta vapores.

(10) (10)Est vas exiguum, seu fictile, sive cavatum

Plerumque in buxo solida aut caryotide dura,

Ventrosum modico alveolo, pandumque supernè,

In moremque tubae patulo diffusius ore.

In fundum tenuatur, & in latus inde recedit;

Atque illic habet, alveolo commune, foramen;

In quod longa satis captando fistula fumo

Inseritur; nam quo fuerit via longior, hoc &

Ipse minus fauces vapor urit; quippe tepescit

Paulatim calor, ac vires amittit eundo.

Ritè igitur folia exsiccant, atque arida in alveum

Immittunt; prunamque adhibent; suctu inde frequenti

Sollicitant foculum; fumum dein foedere certo

Et pressis sorbere, & apertis reddere labris

Incipiunt. Rumpit paulatim fumea nubes,

Angustaque via & caeco eluctata canali

Tendit iter sursum ad fauces, largeque vaporat

Guttura; quin ipsas late contaminat auras.

Interea diros (ne curam hanc prorsus inanem

Esse putes) reprimit morbos, praestatque saluber

Fumus opem stomacho, nimius quem degravat humor,

Unde malae veniunt pituitae, & noxia membris

Fluxio, multimodaeque, premunt quae corpora, pestes.

Haec ego Brasiliae super arvis pauca canebam,

Et super armento, qua se regnator aquarum

Tibris agit, lenique interluit agmine Romam,

Dum regit imperiis almam felicibus urbem,

Ac totum Cleniens magnus, pius, Optimus orbem,

Rezzonicae Clemens decus altum & gloria gentis.

Et quamvis illo me tempore mira tenerent

Urbis terrarum dominae spectacula, moles

Templorum ingentes, tectorum opera inclita, fontes,

Marmora, & insignes, orbis miracula, villae,

Et Charitum sedes; tamen & meminisse juvabat

Brasiliae, ut quae me primis excepit ab annis

Avulsum a dulci patria, cui Durius altos

(11) (11)Adlambit muros, & molli flumine tingit.

Carminis hoc quodcunque suo sibi Brasila jure

Poscebat terra, in cujus mihi saltibus olim

Musae occurrerunt puero, quamquam horridae, & ipso

Cultu nescio quam (nam sic locus ille ferebat)

Barbariem indutae; quales in carmine nostro

Cernere erit : quare una legat, cui scripsimus uni,

Brasilia. At, tu Tibri Pater, cui non Aganippe

Vatibus egregiis, non ipsae Heliconides undae

Certarent; ignosc, tuos si barbarus anser

Instrepere argutos inter fuit ausus Olores.

PRUDENTII AMARALII

Brasiliensis

DE SACCHARI OPIFICIO CARMEN

LECTORI BENEVOLO.

Paucis mihi monendus es, amice lector. Cum ea inductus ratione, quam in litteris ad Excellentiss. Maecenatem meum nuncupandi gratia datis significavi, meos istos de rusticis Brasiliae rebus versiculos typis mandaverim, Prudentii Ama­ralii Brasiliensis de Sacchari opificio carmen, jam ante Pi­sauri editum, ad calcem hujusce operis apponendum curavi; quod a me ea mente factum fuit, ut quaecumque in id argumentum ad hanc usque diem scripta, atque adeo in lucem edita fuissent, in unum collecta volumen ad manum haberes. Erit igitur humanitatis tuae meum, qualecumque est, grati­ficandi tibi studium probare, acceptumque habere. Vale.

DE SACCHARI OPIFICIO CARMEN

BRASILIAE: segetes, hyblaeoque aemula melli

Sacchara, arundineis(1) stillantia sacchara nodis

Hinc canere aggredior. Notos juvat ire per agros,

Et patrios certa moderari lege colonos,

Seu canneta serant alio seu tempore cannas

Subjiciant praelis, expressaque sacchara purgent

Addensentque igni; seu jam densata repurgent,

Et niveo tandem cogant splendescere cultu.

Principio quae terra ferat, quae culta recuset

Cannarum segetes, ante explorare memento,

Quam tua inexperto committas semina campo.

Nec magnus didicisse labor; nam gleba colore

Proditur ipsa suo. Cannis erit illa ferendis

Optima, tentanti quae terga nigrantia passim

Praebuerit; tutò rubrae tu deinde secundas

Defer humo; sterilem immixta damnabis arena.

Sed nigra, & sabulo tibi sicubi gleba tenaci

Subrubet, haud usquam meliùs succrevit arundo,

Et longa (2)explicuit nodos felicius hasta.

At cave, si properè, vel si prolixior aequo,

Luxuriante solo, seges exiit, ilicet omnem

Rem tibi confectam voto grateris inani.

Heu! male terra ferax vires tunc exerit, & se

Foetura in prima diffundit largius humor.

Tu sine mansuescat; sine, vis deferveat illa,

Atque alio prius injecto fac semine, campus

Sylvestre ingenium, & morem deponat agrestem.

Ille impune tibi priùs aut lasciviat herbis,

Aut milium ferat, aut siliqua crepitante faselum.

Haec ad arundineas fuerint praeludia messes,

Ut brutae frangat se prima ferocia terrae,

Et cicuri veniant canneta remissius arvo.

Indiciis postquam, dedimus quae plurima, ductus

Canniferae segeti terram delegeris, omnes,

Agricola, in truncos validas molire secures;

Dejice inumbrantes sylvas, arvoque futuro

Fac spatium, & caesas rurfus concide minutim,

Lignorumque pyras passim exstrue. Mox ubi soles

Lignea congeries passa est atque aruit igni,

Subde faces. Tractum non segnis Mulciber omnem

Purgabit. Siquid superest, cui flamma pepercit,

Collige; praegrandes torres, semustaque in unum

Robora compinges cumulum, rursusque jubebis

Ferre ignes. Si fortè aliquis, modò cortice summo

Ambustus, vicit geminata incendia truncus,

Hunc sine perflandum ventis, pluviisque domandum

Assiduis, donec tandem, vertentibus annis,

Tabidus in cineres ultro subsidat inertes.

Igne ubi purgatum sat libera praebuit aequor

Terga, lacertosos campo submitte parato

Fossores, multo quos Africa (3)sole perustos

Torruit, immites atque obduravit in usus.

Heu genus infelix hominum, natumque labori!

Hi pro ruricolis tibi sint (sors dura!) juvencis,

Invertant terram, sulcos longo ordine ducant,

Et quodcumque aliud praestent grave munus aratri,

Scilicet hac priscis, contempto vomeris usu,

Exercere agros placuit ratione colonis;

Seu quia plantarum passim latuere sub arvis

Radices, spissaeque fibrae, quas dente retuso

Vomeris haudquaquam perfringere posset arator;

Seu quia degene res caelo nostrate juvenci

Proveniunt, pecus indocile, impatiensque laboris,

Nec valida cervice satis, nec pectore firmo;

Sive aliud causae fuit: at certè usus aratri

His nunquam obtinuit terris, solosque ligones

Arvorum cultu plerumque adhibere solemus.

Praecipua haec nobis sunt arma; haec Afer alumnus,

Impiger assurgens, manibusque & corpore toto

Connixus tractat, cum terra inaranda, gravesque

Glebae offringendae, runcandave messis in herba.

His igitur sulcata armis, qua juverit agrum

Conserere, oblongis scrobibus tibi terra dehiscat.

Quisque pedes geminos ducatur sulcus ad imum,

Ore bipalmari. Juvenes (4)ibi defode cannas,

Unam alii recto sic jungens limite, ut hastis

Contiguae extremis jaceant. Mox talea postquam

Omnis erit sulcis infossa, replere lacunas

Tempus, & egestam in vacuos revocabis hiatus

Rursus humum; modò ne largis madefacta gravescat

Imbribus, atque adeo sit pondere noxia plantis,

Aptaque prae nimio corrumpere cuncta madore.

Largiter, aestivo si panges tempore cannas,

Terram adhibe sulcis: namque hoc velut aggere solis

Tela retunduntur, ne se penetrabilis ardor

Insinuet scrobibus, nimio & sata torreat aestu.

Non tamen ad plenum sulcos aequabis, & omnem

Restitues malesanus humum: nimis obruta tardè,

Atque incumbentes vix rumpent germina glebas.

Ergo telluris parcus, ne forte prematur

Pondere, fac leviter tumulata recumbat arundo(5).

Tum postquam vacuis reddes sua viscera sulcis,

Paulisper sumenda quies. Breve tempus, (6)& ipsa

Herbescens jam canna sinus, nodosque resolvit,

Radicesque agit, & tenerum in sublime cacumen

Surrigit : erectis ager undique inhorruit hastis.

Cadmaeos credas iterum viruisse novales,

Cum pilata seges densis hastilibus ipsum

Terruit agricolam, mirantem credita sulcis

Semina bellorum, & foecundos milite campos.

Tale dabunt specimen, densas imitata phalanges,

Post annum subnata solo canneta feraci,

Ordinibus distincta suis; seu ductus in orbem

Tortilis extremos sulcus tibi circinet antes,

Seu latera in quadrum praecastigaveris aequa;

Seu cuneo similis placuit magis area, lunam

Seu quae forma decet, medio cum splenduit ore,

Et circumflexum radios sinuavit in arcum;

Sive in quincuncem juvit describere plantas,

Et triquetrus stetit omnis ager: res pulchra videndo,

Quaeque oculos specie mirè delectet amoena.

Ergo clamosas turbas, pertaesus & urbem,

Cum tibi sollicitus timor anxia corda momordit,

Rus pete, & ex alto despectans culmine montis

Ad circumjectas torque tua lumina valles,

Et campos metare oculis. Juvat arva videre

Consita arundinibus, vento crispante procaci

Undantem segetem, sinuosa volumina toto

AEquore ut agglomerent; veI cum flat mollior aura,

Et leni aspirans ludit per inane susurro,

Campus ut obstreperis nutans horrescat avenis.

Quin sitibunda tibi si viscera forte coquantur,

Quis vetat exsectam vicino e cespite cannam

Vellere, decussaque prius (namque aspera) fronde,

Vel cultri auxilio, impresso vel dente medullam

Nudare, ambrosioque sitim restinguere succo?

Sunt, quos membratim totam resecare juvabit,

Quà teres articulis distinguit nodus avenam:

Frustula tum, praelo veluti subjecta, fatigant

Dentibus: admorsosque, & crebris suctibus haustos

Exsiccant calamos. Verum his & fallere tempus,

Et tristes animi dabitur lenire dolores,

Postquam enata seges toto jam creverit anno.

Nunc intermissus revocat labor, herbaque latè,

Dum tenerae erumpunt, praefocat noxia cannas.

Nun malè foecundos tempus sarrire novales:

Nec runcanda seges semel est, ter & amplius illud

Urgendum studium, donec grandescat arundo,

Atque adnascenti queat obluctarier hosti

Viribus ipsa suis, curae nil indiga nostrae.

Non tamen idcirco resides cessate coloni,

Nec jam vos omni perfunctos credite cura:

Sunt aliae pestes, sunt multa cavenda pericla.

Caelestes irae primò, (7) cum saevior aestus

Ferbuit, aut justo descendit largiùs imber.

Utraque dira lues; multo funestior illa,

Quam tulit immodicus calor; huic ars nulla mederi,

Nulla potest solers industria; nam neque fontes,

Aut corrivatas duxisse canalibus undas

In promptu fuerit, quas vix suffeceris horto

Areolaeque brevi, modici quam roris egentem

Urna trientali plenè satiaverit haustu.

Verùm Brasilicos ubi Zona retorrida campos

Findit ,& in segetes violentior incidit ardor,

Non mihi septeno si rumpens gurgite Nilus

Arentes undarit agros, enecta resurget

Messis, & elanguens caput intermortua tollet.

Difficilis medicina malo est, res illa saluti

Una fuit, Superum atque offensi Numinis iram

Exorasse piis lacrymis. Vix certior imber

Arva riget, madido quàm cum tibi perpluit ore

Gutta frequens, crebraque gemens prece nubila rumpis.

Nam Deus irriguos potis est de marmore fontes

Ducere, pro libito nimbosas cogere nubes,

Invitisque astris pluvias demittere caelo.

Bucula quin etiam, & si quando armenta refractis

Sepibus irrumpunt, quantum tibi stragis in hora

Ediderint! quantum lassus sudansque viator,

Dum sedet, & rapta dulces ab arundine succos

Ore bibit, geminatque haustus, iteratque rapinam

Improbus! Interea, denso prius agmine sylva

Qua steterat, spatio male dissociatur inani,

Solaque consurgens medias post canna lacunas

Nec satis a vento, nec se tutatur ab aestu,

Nuda latus, fido nec jam defensa sororum

Corpore, ab insano fi vapulet acriùs Euro.

Quid quod & interdum totis incendia campis

Suscitat imprudens aliquis, patulo ore resorbens

Et revomens fumos, duri solatia callis.

Fictilis, atque diu lento tubus igne recoctus,

Vel nuce, praeduro vel cortice fortè cavatus,

Turget in alveolum summo tenus ore repandum,

Sed qui paulatim fundum angustatur ad imum.

Pertusum tenui rima latus, inque foramen

Fistula commissa est exemptilis; ignibus illac

Spiramenta patent, fumoque sub ora meanti

Longum iter, ut spatio, atque mora tepefactus in illa

Mitiùs innocua tibi guttura nube vaporet.

Illa viatori chara, & pretiosa supellex

It comes, & lateri, fidus velut ensis, adhaeret.

Namque ubi vicina procumbit anhelus in umbra,

Et reparat vires, tum fistula promitur; ignis

Excutitur; crebro scintillas fulgurat ictu

Dura silex; infarta tubo folia arida flamma

Corripit, & longos jaculatur fistula fumos.

Dentibus ignivomam tenet ille supinus avenam;

Maternoque velut dependens ubere natus,

Sugit hians nebulas, bibuloque reciprocat ore;

Inque vices modò labra premens, modò pressa relaxans,

Sorbet, & exsuctam reddit de pectore nubem,

Fumantesque globos patulis e faucibus efflat.

Inde ubi jam nullos spirat cava fistula fumos,

Oraque deludi suctu praesentit inani,

In terram cineres, tepidosque una excutit ignes,

Atque abit. Interea neglecta favilla resumit

Saepe novas vires, redivivaque flamma propinquas

Succendens stipulas, totis contagia campis

Fundit, & integri tibi spes intercidit anni.

Si sapis, ergo procul praestat metarier arvum;

Pange via canneta procul, quà semita nulla

Flectat, qua nullus praedas agat inde viator,

Aut temerè properans subitos exsuscitet ignes.

Forsitan exquiras condendae tempus avenae;

Quae mora, mense quoto falci maturuit? Illud

Usus, & ipsa satis docet experientia rerum;

Nam neque Brasiliae (tantum patet) unus ubique

Veris erit, brumaeve tenor; quin dispare caelo

AEstuat hic, alibi brumali frigore torpet.

Frustra erit ille labor tempus praescribere certum

Agricolis, variante solo : tamen ardua siquis

Fortè Bahiensis proscindis culmina montis, (8)

Suspice Phryxae pecudis cum vellera Phoebus

Presserit, incipiet cannas tibi tempus humandi.

Urge opus, OEbalios Phoebus quoad ipse gemellos

Invisat fratres (9). Humili sin valle laboras,

Idem signa dabit, geminis cum lancibus horas

Ponderat; absistes, Capro cum proximus ibit. (10)

Annua crescendi fuerit mora justa, suumque

Robur habet, spatium hoc ubi arundo peregerit. At tu

Parce tamen, falcesque inhibe, nec tempora messis

Praecipita, quamquam instantes vereare calendas,

Atque ad condictam numeranda pecunia lucem

Urgeat: & quamvis in jus rapiare, vadanti

Vel prudens innecte moram & vadimonia differ,

Vel bene nummatos pro te submittere praedes,

Quique fide jubeant, cures; vel sedulus aera,

Ut potes, extrica, conrasosque undique nummos

Fac promas, quos deinde suo cum foenore reddas,

Ne festinanti segetem corrumpere ferro

Cogaris, jugulesque novi malè providus anni

Spem temerè. Senio dulcescit canna, priorem

Postquam emensa alio plenè maturuit anno. (11)

Vidi equidem in cannas nullo discrimine ferrum

Distringi, atque uno veluti cecidisse sub ictu

Intègrum nemus, intègros popularier agros,

Seu seges impubi vix dum juvenesceret aevo,

Seu natu major, multàque incurva senectà,

Saevitum ex aequo est, nullique pepercit avara

Dextera. Lethiferam qualis temeraria falcem

Mors vibrat, & caeco metit obvia quaeque rotatu

Involvens una juvenesque, senesque ruina.

Imprudens! quid enim reliqui tibi messe futura

Feceris? hinc alii quin tu jam prospicis anno?

Cumque propinqua tuis invisens praedia, dulcem

Hic praelo extundi, subjectoque igne liquorem

Fervere, inque suas concrescere sacchara metas

Videris; heu totos tunc te stravisse novales

Poeniteat! malles aliquid servasse repostum,

Unde tibi exsudent rorantia praela quotannis,

Et madido illacrymans canna angustata trapeto

Strideat. Ex aliis alias tu suffice messes,

Si sapis; alternis haec stet, cadat illa vicissim,

Spemque tuam refove, calamoque superstite lacta

Semper, & incerti subeat te cura futuri.

Jam quae praesenti capitis damnaveris anno

Jugera, fac denis saltem tibi mensibus octo

Addiderint (12): falces tum fas acuisse recurvas.

Armatas immitte manus, immitte cohortes

Messorum, quibus ad solitam sua classica pugnam

Cum cecinere, ruunt alacres, & cominus hostem

Hastatum feriunt, falcatisque ensibus instant (13)(13).

Hi sternunt, alli subeunt, & pone legentes

Stratorum spoliis inhiant, sparsimque jacentum

Corpora in exstructos confusae stragis acervos

Accumulant; miscere manus, torquere lacertos,

Collato pugnare gradu, caesimque ferire

Adproperant; suus hic veluti de vulnere sanguis

Subsequitur, dulcique madet falx perlita rore.

Non impune tamen, nec inulta recumbit arundo,

Fronde sed in longum mucronem abeunte metentes

Excipit: ah! multos illa undique surgit in enses,

Nec tangi facilis tractandoque aspera, saepe

Instantes atro vibice redulcerat hostes,

Illataque suas compensat clade ruinas.

Nec minus idcirco impavidus per jugera latè

Messor eat, ferroque viam eluctatus apertam

Sternat arundineae frondosa cacumina sylvae,

Donec ad extremam victor pervaserit oram.

Nec labor ille minor caesas, campoque jacentes

Sublegere, inque suos cannas compingere fasces.

Vincla procul ne quaere tamen; nam molle cacumen,

Atque adeo in laqueos trahitur coma lenta retortos.

Hos adhibent funes; cannas & false sub uno

Bis sex constringunt, plaustrisque gementibus addunt;

Sin interjecto procul absint flumine praela,

Lintribus aut cymba cumulant vectanda capaci;

Atque hic jam lectis labor ultimus instat avenis.

Excipit hospitio devectas undique cannas

Alta domus tectis, spatioque amplissima toto:

Hic locus est praelis; hic surgit agtiaria moles (14).

Est rota praegrandis primò, exceptura ruentis

Pondus aquae, radiis compacta trabalibus, axique

Affixa, aerato qui cardine utrinque recumbit.

Porgitur e medio, & procurrit stipite longo

Axis; ad extremum breviore minuscula gyro

Altera fixa rota est, totum dentata per orbent.

Haec motum primae, totus quò volvitur axis,

Versus humum ex alto sequitur vertigine tarda,

Et quoties redeunt sursum certo ordine dentes,

Mordicus impingt vicini dentibus orbis;

Extat enim, atque sinu supereminet orbita vasto

Tertia, quam, vacuo librata quòd aere cursus

Circuit instar avis, meritò dixere volantem.

Ista, rotae quoties morsu est correpta minoris,

Pulsa agitur circum, secumque revolvit & axem:

Suppositos demum ipsa movet revoluta trapetes.

Robora terna (gravi quae lamina vestiat aere,

Quaeque rotundanti dextra faber ante dolarit,

Et medio extantes cingant, apto ordine, dentes)

Intra arcam, ex quatuor quae postibus arte locatis,

Atque suprà innexis sit firmè condita tignis,

Limite stent recto, tignis inserta supernè,

Et verubus subnixa suis: ea torcula sunto.

Supremae illa rotae subsunt tria robora, motum

Atque inde accipiunt; etenim rota concita, gyros

Dum peragit, medium valido rotat axe cylindrum,

Admorsosque alios is tandem pellit in orbem.

Verum ita contiguis in mole tricorpore tergis

Ligna revolvuntur, tenui uti discrimine distent,

Nec digitos impunè sinant; nam saepe terendas

Dum cannas aliquis, dextra pigritante, trapeto

Subjicit imprudens, nec tanta pericula. cavit,

Heu ! digitum subito correptum vidit hiatu.

Extemplo digitum manus integra, tota sequuntur

Brachia, & omnino diffractis ossibus omne

Corpus eat, scatebram nisi quis discludat aquarum,

Deciduosque suo represserit objice fontes.

At seram fortasse tulit res illa salutem

Elicibus quamquam clausis nihil affluat undae,

Mota tamen cursum, coeptumque rotatilis orbem

Machina sponte sua, nullo impellente, peregit,

Dum motus prior ille, & vis impressa relanguet.

Nil satius, stricto quàm siquis acinace captum

Absciderit cubitum, ne caetera membra trahantur.

Insidiosa quies malè tunc obrepsit ocellis;

Pervigilant, quibus obtigerit sors illa; canentes

Excutiunt pariter somnos, falluntque laborem.

Fabellas patrio longas sermone retexunt,

Munera partiti; cannas huic subdere praelo

Sorte datum; expressas rursum ingerit ille, liquoris

Et siquid reliqui est, succumque exactiùs omnem

Elicit; exuvias, exsuccaque frustula demum,

Angentem postquam tulerint bis pressa trapetem,

Colligit, exportatque alter, cumuloque reponens

Aggerat immissis gratissima pabula flammis,

Unde petant, steriles quo foecundentur agelli,

Agricolae cinerem. Usque adeo nil prorsus ineptum

Utilitate vacat, nullo nec profuit usu,

Dummodo cura sagax, minimèque industria desit. .

Dum pleno totum cursu Sol circuit axem,

Vicenas & quinque vehes exsugit onustas

Machina non segnis : lento pede tardiùs ibunt

Acta gradu tibi praela boum (15), mora sed tulit illa

Grande operae pretium; meliùs siccatur arundo

­Inter cunctantes compressa diutius orbes,

Quàm cursim & celeri vix delibata rotatu.

Adde, quò interdum justo plus defluit humor, 

Quantum nulla satis capiant, nec ahena coquendo

Sufficiant, superetque manus, superetque ministros;

Quem tempestivus nisi perpurgaverit ignis,

Degenerem certe capit insincerus acorem;

Vappa sit, & nulla satis emendabitur arte.

Partito res est ita dispensanda labore,

Ut quantum humoris vice quavis praela liquarint,

Tantum flama tibi purgare, & ahenea possint.

Quare age in oblongum, patulo quod margine praelis

Subjicitur, dulcis primo fluat humor ahenum (16).

Nullae illum flammae, nulla hoc incendia labro

Exagitant: aptus procurrit at inde canalis

Ligneus, ignivomam properet quo succus in aedem.

Scilicet haud longè, senis suffossa caminis,

AEstuat, impositisque ignes occludit ahenis

Ampla domus. Clausis quovis sub fornice flammis

Bina fenestellae geminae spiracula laxant.

A latere excisus paries sena ostia pandit,

Quà vi & praeduris fermè nemora (17) integra contis

Inducunt famuli. Vegrandia robora primò

Obtrudunt, atque illa rogis fundamina pununt.

Tum cumulant excisa suis ramalia truncis,

Arentesque addunt stipulas, quò grandior ignis

Ardeat, & crudum permiscens flamma liquorem

Crispet in ampullam, & bullantibus asperet undis.

Prima haec secernit crassam ebullitio faecem,

In labra summa vocans; quin & quae plurima fundo

Sessitat, undanti per se despumat aheno.

Nec minus interea foedam capulator amurcam,

Et passim innantes cribro legit undique sordes;

Ferventemque diu versansque, agitansque lebetem

Egerit, infecti quae subsedere liquoris.

Additur & situlis acris lixivia plenis:

Illa recrementa, & siqua ejectamina restant,

Excernit: mediam prior hic labor integrat horam.

Purior at postquam spuma albuit, inque minores

Detumuit bulas, in ahenum strenuus infer

Vicinun dulces latices, coeuntia nondum

Sacchara : purgandae tunc exquisitius omnes

Relliquiae; & lentè ad parum vitium omne coquendum est.

Cribrum immerge iterum, spumas lege rursus inanes,

Quas modica sitiens si quisquam diluat unda.

Arentes grato fauces humore rigarit.

Dum fluitat labro dulcis liquor, exere cola,

Et cribrata alio distendens lintea vase,

Qua rarescentes pandit textura meatus,

Illum transmittes: quae pars subtilior, ibit:

Stabit, & in colo sidet, quae crassior, imo.

Sic percolatum curant densare liquorem,

Incenduntque novos ignes; nova ahena parantur,

Molle minora aliis, magnasque imitantia pelves.

Munus cuique suum; nam pelvis prima receptos 

Perpurgat latices; tum decoquit altera; blandè

Tertia condensat; densatos acriùs urget,

Ac lento similes tandem efficit ultima visco.

Arte opus hic: operum haud segnes vigilate magistri,

Et vires nervosque omnes intendite: nusquam

Culpa magis nocuit, stetit aut incuria tanti.

Saepe tot exhaustas curas; durosque labores

Ludit inexperta tyrunculus arte magister.

Artifices res illa manus, longoque reposcit

Edoctas usu. Connisi corpore toto

Praelongo suffixa gerunt cochlearia conto,

Et versant utraque manu; recidiva praealte,

Vicenosque pedes superas evecta sub auras

Sacchara propellunt, revolutaque rursus codem

Praecipitant, mersantque cadis, & saepe volutant,

Concutiunt, miscent, confundunt, omnia versant.

Haud satis haec: frigens ferventia sacchara ahenum

Excipit, ut nimium sensim tepefacta calorem

Deponant, flammisque procul sejuncta, novoque

Incipiant versata diu concrescere motu.

Spissandae mirum valet haec agitatio massae

Cogitur, & motu quassante tenaciùs haeret,

In glutenque coit, crustisque ex parte rigescit.

Ut satis obductum crustis, & pene liquorem

Concrevisse vident densatis partibus, illum

Fictilibus condunt formis (18), quae cuspide terrae

Insistunt, superasque basi vertuntur ad auras,

Et totidem inversas referunt longo ordine metas.

Vasa dein sublime locant, longisque reponunt

Asseribus, quà aditum fundo apta foramina pandunt.

Hic positis, creta replent summa ora madenti,

Argillaque linunt: et res subfusca repurgat

Sacchara, & in niveum revocat diluta colorem,

Haec olim, vulgata fidem si fama meretur,

Alite felici inventa est ars; namque repertam

Gallina praeeunte ferunt, cretaeque linendae

Commonstrante usum, pedibus dum forte lutosis

Percurrit, madidoque excalpit sacchara rostro.

Qua cretosa pedum posuit vestigia, latè

Candicat, & reliquis pars discolor illa pruinas

Rettulit; idque aliquis forsan speculatus in usum

Vertit, & albenti nituerunt sacchara cultu.

Ne minus eniteat candor, nec pondera metis

Decrescant nimium, & fallant sua vota colonos,

Haud creta utendum temere, cum sacchara formis

Vix coiere suis, integra sed altera saltem

Expectanda dies, qua frigore tota rigescant.

Mox, quà pertuso vasis pars ima deorsum

Porgitur e fulcro, rimaque fatiscit, eundum

Coeca bipalmari metae sub viscera clavo,

Ut male concreti (19)latitat quodcumque liquoris,

Hàc fluat, & varios alibi servetur in usus.

Hoc ubi perficies, uda tum perline creta,

Quam tibi flumineus large madefecerit humor,

Sacchara, & oblongos (nisi straveris ante) canales

Sterne solo, qui mella (20)sinu fluxura receptent,

Effossisque altè jubeant stagnare lacunis.

Namque ubi sacchareos, lympha vectante, recessus

Lenta subit, sensimque omnes argilla meatus

Affrictu laxat, sudor fluit undique rivis

Melleus, & flavos emittunt sacchara nimbos.

At cave, ne totam, quanta est, undare lacunam,

Replerique sinas: placidam servare quietem

Saepe latex nescit, fundoque assurgit ab imo

Spumeus, atque datos audet transcendere fines.

Huic tamen est medicina malo, furiisque domandis

Proderit expresso guttatim aspergere citro,

Cum furit, humorem, donec sensim excoquat iram,

Et posito clausus discat requiescere motu.

Cum tandem abrupto cessabunt sacchara fluxu,

Nullaque suppositos intinget gutta canales,

Tempus & argilae, crustas, quaecumque supersunt,

Vellere, & exacte summas abstergere metas.

Non satis haec: apto male candida sacchara ferro

Ad palmum effodies, effossamque undique vasis

In labra diduces, structo velut aggere, massam.

Sic faciles aditus humentia sacchara praebent

Aeri, & imbibitas exhalant .promptiùs undas.

Tum, postquam veniens ter pandet Lucifer orbem,

Cuncta suis compone locis, compressaque rursus

Unge luto; & quoties tibi claudet Vesper Olympum,

Perge fovere manu, tenuique rigare fluento.

Ast ubi sacchaream fieri sic vase minorem

Aspicies metam, ut palmo subsiderit, undas

Addere parce novas, residem procul abjice cretam,

Et sine, dilutas emittant sacchara faeces,

Adque suum redeant, lympha minuente, rigorem.

Interea recoqui, si fortè juvabit, ahenis

Mella prius collecta jube; concussaque motu

Assiduo, cum pigra fluent, sub vasa recondes

Fictilia, inque novas cernes concrescere metas (21).

Haec simili argila, rituque linuntur eodem

Sacchara, quae tantum primis albedine, quantum

Pondere concedunt, effoetaque mella resudant,

Degeneres latices, nec sacchara plura daturos.

Tum quoque fas (alius si fors tibi displicet usus)

Condere mella cadis, & condita solvere lymphis,

Ut largè diluta, suo cùm tempore acescent,

Clibanus excipiat, lentique inclusa metallo

Attenuent ignes, donec sub culmine vasis

Paulatim collecta, fluant per devia rostri,

Et tandem austerum reddant stillata saporem.

Quantum haec mancipiis arrident pocula! Nummos

Undique conradit plebs Afra; cibaria, vestes,

Quae labor, ingenium, fortuna vel attulit, aere

Distrahit exiguo, cyathis quò guttura largis

Proluat, heu! nimio quamquam saepe ebria potu

Immanem subeat duro sub judice poenam.

Sacchara seu recoqui lubeat seu pocula servis

Grata pares, seu forte juvet res utraque, curam

His adjunge aliam, sudantes visere metas,

Observans quo lenta fluant purgamina cursu.

Labilis ex toto postquam cessaverit humor,

Quo purgata suis excludas sacchara formis

Tempus adest, ni forte pluat, Phoebusve nigrantem

Cnditus in nubem venturos nuntiet imbres.

Nam formis excussa solent invadere cultro,

Frustatim caedunt, purique ad luminis auras

Exsiccanda locant, donec penetrabilis aer,

Et, quidquid superest humoris, dissipet aestus.

Ergo, mane novo, nudas tibi sistere metas

Alta super tabulata jube: quot surgere contra

Aspicies, totidem diverso e marmore caesas

Pyramides tibi stare putes. Haud omnibus idem

Est candor; niveis haec albiciat aemula cycnis,

Illa minùs candet; quin & pars maxima plures

Exhibet, aspectu varios pretioque, colores.

Tota refert candore nives basis ampla; nigrescit

Summus apex; medio variatam corpore massam,

Mixtaque subfuscis malè candida sacchara cernes.

Non equidem, non ista simul miscenda, locique

Insolanda tibi nullo discrimine; partes

At saltem in geminas ea divide: sacchara fines

Alba suos, proprias habeant non candida sedes.

Hinc, velut areolis describere villicus hortum

Doctus amat, tonsaque vias distinguere buxo,

Sic tabulata priùs, rata per discrimina, quadris

Descripisisse juvat, diversaque sacchara certis

Ponere quaeque locis. Huc indita frusta minutim

Caedito, nec pigeat rastello evolvere, & omnem

Quae prodesse solet, siccandis addere curam.

Nec mora longa: die, quò frustula ritè vaporent,

Haud opus est solido, quoties Titania.lampas

Illustrat puro subjectas lumine terras.

Omnia cum penitus, disperso humore, rigescunt

Sacchara, postremum vernarum turba laborem

Expediunt: pars frusta legit; pars vase reportat,

Ponderat & libra; longis pars altera cistis

Condit, & alternè geminato verberat ictu,

Pistillisque premit, donec cava robora tandem

Repleat, & validis affigat opercula clavis.

Ultimus hic labor: hoc plures servantur in annos

Sacchara, nec tantum patriis commercia terris

Deliciasque parant, verùm & trans aequora summo

Vectantur pretio, magnisque imposta carinis

Trans Abilam & Calpen, gelidasque feruntur ad Arctos.

Quare, haec, Brasiliae quam donant nomine, tellus

Non magis a populis laudatur ubique remotis,

Ligna quòd eximia enutrit, pretiosa quòd altis

Balsama profundit sylvis, quòd foeta metallis,

Gemmarumque ferax, adamantes gignit & aurum,

Quàm quòd sacchareis oneret convivia donis,

Ambrosiisque epulis utrumque beaverit orbem.

JOSÉ RODRIGUES DE MELLO
Natural do Porto

_________

Cantos sobre as Cousas

Rusticas do Brasil

IV LIVROS

__________

Acrescentados do

Canto sobre a Fabricacāo do Açucar

DE

PRUDÊNCIO DO AMARAL
Brasileiro

Roma, 1781
TIPOGRAFIA DOS IRMÃOS PUCCINELLI
Junto do Santa Maria "in Vallicella"

Publicação autorizada

(Tradução do frontispício latino)

Núcleo de Pesquisas em Informática, Literatura e Lingüística

(1) Propositio.

(2) Invocatio Serenissimi Brasiliae principis.

(3) Vasta Brasiliae arva, & ab urbibus remotissima primo capiente cedunt; non ita, quae urbibus adjacente, au locis habitatis proxima sunt.

(4) Pascuorum urbi vicinorum utilitates.

(5) Longinquorum incommoda.

(6) Malus vicinus vitandus.

(7) Habeant pascua diversas graminum species.

(8) Sint plana; sed aliquot habeant parvos colles.

(9) Et freqüentes silvulas.

(10) Fontibus & amnibus abundent.

(11) Indicium aquae latentis.

(12) Sint aliquot tractus uliginosi.

(13) Vitanda pascua paludosa.

(14) Fluvius Januarius urbs celeris in Brasília.

(15) Celebris alveus fundi Sanctacrusani.

(16) Fluvius Gandusius, eum fundum interluens.

(17) Pons lapideus Gandusio flumini impositus.

(18) Molis auctor D. Petrus Fernandes, qui hodieque in Italia degit

(19) Ustio camporum in aestate, quae in Brasilia contingit mensibus Decemb. Januar. Februar. Hiems in Brasília solis constat pluviis, quae mensibus Maii, Junii, Julii abundantius se effundunt.

(20) Plurima serpentum genera.

(21) Serpens dictus corallum.

(22) Serpens dictus cascavel, id est tintinnabulum, eo quod caudam habeat tinnientem.

(23) Serpens alius dictus, tapes quia instar tapetis est variegatus.

(24) Superstitio bubulcorum in curando armento verminoso.

(25) Casei confectura.

(26) Armentariorum munera.

(27) Mancipia fugitiva.

(28) Sincerae ruris deliciae.

(29) Mutua boum amicitia

(30) Taurorum pugnae ex Zelotypia.

(31) Totius armenti ad caulas reducenti ratio.

(32) Neque audit currus habenas. Virgil. Georgic. V. 514.

(33) Notae vitulis inuruntur.

(34) Boum castratio.

(35) Corvi Brasilici dicti urubuz.

(36) Vespertiliones.

(37) Panthera.

(38) Pantherae venatio.

(39) Ven. P Josephus Anchieta, de cujus virtutibus in gradu heróico constare pronunciavit Clemens XII. Decreto die 10. Augusti 1736.dato.

(1) Ubi, & a quo inventa fuit herba. In Brasília repertam fuisse contendunt nonnulli. Ex Brasília in Lusitaniam a Ludovico de Goes fuisse perlatam scribit Damianus de Goes chron. Reg. Emman. p I c. 56. Eam Brasiliani Pátria língua petuma vocant; lusitani herbam sanctam appellarunt. Apud Ítalos herba S. Crucis appellata fuit a D Prospero S. Crucis qui ex Lusitânia illam in Italiam detulit. Cast. Durand. In herbar. 2.

(2) Quaenam terra ejus feracissima.

(3) Pestes herbae Nicotianae.

(4) Structura domorum, in quibus  curantur folia.

(5) Ratio conficiendi funis ex foliis Nicotianis.

(6) Fícus Brasílica vulgò Bananeira.

(7) Urbs Brasiliae primaria, Bahia five urbs S. Salvatoris.

(8) Mancipia, tabacco permutata, ex Affrica in Brasiliam advecta.

(9) Pulvis ex herba Nicotiana.

(10) Fistula captando fumo.

(11) Patria auctoris Urbs Portus, omnium Lusitaniae urbium post Ulyssiponem facile princeps.

(1) Saccharum confici ex arundinum succo nemo, ut arbitror, ignorat. Hae arundines aliis vulgo notis, externa specie, simillimae sunt, nisi quod crebrioribus distinguuntur articulis, foliisque longioribus & pene stantibus, maximè cacumen versus, vestiuntur. Alba illis medulla, & succo dulcíssimo grávida; tenuis córtex, at satis durus; radix suavis, & minus lígnea, quae, resectis cannis, germina trudit in novae messis spem. Hujusmodi arundines ex Asia in Sciliam, ex Scilia in Insulam Madeira, atque inde in Brasiliam, ubi optimè proveniunt, &praecipue coluntur, delatas ferunt. 

(2) Arundo saccharifera, ubi pingue nacta est solum, calamo se erigit septem pedes longo, & crassis articulis minusque crebris distincto. Sicubi (quod inferius innuit Poeta) ob soli luxuriem longior evadit, quo plus habet lougitudinis, eò est minus dulcis, conficiendoque saccharo minus idônea.

(3) In Africae rigionibus, Angola praesertim & Guinea, multa quotannis mancipia emunt Lusitani, quae deinde in Brasilia vedunt magno pretio. Hic eorum opera exercentur agri, caeteraque omnia fiunt, quae maximè laboriosa haberi solent. Verè genus hominum, ut eos vocat Poeta, labori natum, cui, nulla mercede, ad extremam usque senectutem addicuntur.

(4) Taleae esse debent cannae adhuc juvenes, vel tenera adultarum cacumina; his tamen illae ab expertioribus agricolis praeferuntur.

(5) Hac ratione, quam fuse tradit Poeta, arundinum satio fieri debet, aut certe solet. Ager ita consitus, dummodo solum sit pingue, iterum conseri nimis sero indiget, cum, arundinibus rescissis, earum radices germinare soleant, nec ad vigint & plures annos emoriantur: siquam verò emori contingat, nova talea, quae illius defectum suppleat, eodem loco inhumatur.

(6) Décimo, vel ad summum décimo quinto die, postquam taleae inhumantur, germina toto agro apparent. Quisque talearum articulus novas producit cannas, singulis enim nodes pullulat turio, à quo radix, terrae incumbens, truditur, frutexque emergit.

(7) Interitum cannis inferunt nimius aestus, & aquarum eluvies. Immodica eluvie, eaque stagnante putrescunt, vel, quod plerumque evenire solet, acescere incipiunt. Nimio aestu ad imam usque radicem exarescunt, ita ut stirpitus evelli postulent, magno possessoris damno.

(8) Nomine montis Bahiensis non certum aliquem montem, sed editiora Bahiensis Provinciae loca designat Poeta. Hanc autem caeteris Brasiliae regionibus, ubi saccharum conficitur, eò censuit praeferendam, quod illa & sacchari copia, & opificinarum praestantia reliquis antecellit.

(9) In collibus, utpote nimiae humiditati minus obnoxiis, post primas autumni pluvias, atque etiam ingruente hyeme arundines plantari solent. Hyems autem Bahiensibus incipit ineunt Junio; autumnales vero pluviae sub ipsum aequinoctii tempus, mense Martio.

(10) In pratis, utpote humidioribus, cannae médio vere, aut aestatis initio seri debent. Qua de causa earum satio, ut innuit Poeta, his in locis ita debet institui, ut sub finem Septembris incipiat, nec ultra medium Decembrem prorogetur.

(11) Arundo saccharifera, licet unius anni spatio ad justam longitudinem excrescat, numquam tamem nisi post annum perfecte maturescit. Si vero intra biennium non rescindatur, nullo exinde habetur pretio; nam, sensim deficiente humore, marcescit, fitque saccharo conficiendo prorsus inepta.

(12) Illae tantum arundines, si fieri potest, quotannis metendae, quae decimum octavum mensem expleverint; hoc enim tempore, nisi aliud soli vitio contingat, omnes ad perfectam maturitatem deveniunt.

(13) Messores unicuique arundini duplex vulnus infligunt, alteram circa fundum, alterum in ipso geniculo. Primò cannam a radicibus separant; altero illius cacumen abscindunt, quòd in eo aqueus quidam humor contineatur.

(14) Hujus machinaee, quae paulo inferiùs ab Auctore describitur, totam hic sructuram explicare juvat, ut quae ille vel tantum indicavit, vel ex aliis conjicienda reliquit, facilius innotescant. Mola igitur, seu praelum aquarium hac ratione construitur. In amplissima domo, quae cannis recipiendis, praelo­que erigendo latè sufficiat, quatuor ex ligno columnas, easque solidissimas, quadrato ordine collocant, humoque altè infigunt. Columnis quatuor deinde tigna sic imponuntur, ut illas aptè connectant, & quadratum altera parte lon­gius efficiant. Brevioribus tignis duo alia respondent solo proxima, quibus ingens truncus, quem pontem appellant, utraque extremitate incumbit: lon­giora vero tribus aliis tignis, aequaliter distantibus in medioque perforatis inter se nectuntur. His totidem subjiciunt magnae molis cylindros, ex solidissimo ligno confectos, in medio dentatos, ferreisque laminis obductos, qui aerea cuspide ponti, etiam aerato, insistunt, superioribusque tignis quodam veluti collo in­seruntur. Cylindri, utpote cannis premendis destinati, sic statuuntur, ut ille, qui medium obtinet locum, alios impactis invicem dentibus circumagere possit, eosque caeteris etiam partibus ferè contingat. Collum, sive pars axis superior, quae in cylindris lateralibus vix supra tignum apparet, in alio longe altiùs assurgit, magnaeque etiam rotae, quae cylindris imminet, axis loco inservit. Hujusmodi rotae, quae partem inferiorem dentatam habet, alia subjicitur longè minor, priori contigua, dentibus in eam ebversis, idoneoque tigno arctè con­nexa, quod duobus innixum fulcris in longum excurrit, alteroque capite, quo extra domum protenditur, eximiae magnitudinis rotae axem suppeditat. Ingens haec rota aquae impetu, quam ex alto delapsam quibusdam cavitatibus excipit, non circumagitur modò, sed ea ratione, quae a Poeta exponitur, caeteris etiam rotis, ipsique praelo motum impertit.

(15) Alterum praeli genus hic indicatur, cui boves, aut equi adhiberi solent. Hoc praelum ab altero, quod aquarium vocant, in eo differt, quod nullis constat rotis, sed earum loco duos habet radios, quorum ope in gyrum agitur. Utrumque radium suppeditat unum idemque lignum, quod longiorem axem, paulo supra cylindrum, aequaliter secat, & utraque extremitate innectitur duobus tignis, quae positu ad horizontem inclinato, à summitate ejusdem axis descendunt, ad imumque pavimeutum ferè pertingunt. Unicuique tigno singulos asseres, eosque transversé positos, inferiori parte annectunt; hisque boves aut equi junguntur, qui praelum vertant.

(16) Cannarum succus, quandiu exprimitur, in vas quoddam flutit praelo subjectum, quod pontem quem vocant, longitudine aequat, superiorique parte, qua est omnino apertum, eximiam habet latitudinem. Inde ligneo canali aliam in domum deducitur, ubi igne purgatur, & in saccharum tandem concrescit.

(17) Certè his ignibus tantum suppeditatur materiae, ut a viginti ad triginta lignorum vehes, prout cruditas liquoris exposcit, quotidie insamantur.

(18) Haec vasa, in opificinis Bahiensibus, quinque pedes alta esse solent; osque habent satis amplum, cujus diameter duos saltem palmos adaequat.

(19) Concrescente saccharo liquidae perseverant quamplurimae ipsius particulae, quae totam sacchari massam humiditate sua, & pinguedine offuscant. In his diluendes detergendisque, ut multis videtur, tota vertitur sacchiri pugatio.

(20) Flavus dulcisque humor, qui e saccharo, dum purgatur, identidem fluit, mellis nomine in Brasilia vocari salet. Hoc ipsum nomem, ut aliquid usui patrio concederet, hic atque alibi usurpat Auctor, vel (quod Poetae solent) quadam rei similitudine ductus, vel Plinii secutus exemplum, qui saccharum. Indicum, huic nostro non prorsus absimile, mel in arundinibus collectum appellat. Eadem mellis appellatione, qua utitur Poeta, usus antea fuerat Gullielmus Pison Hollandus, qui de saccharo latinè scribens, Vasa, inquit, a melle, quod sub fusco ante a colore saccharum tingebat, repurgantur. Vid. Plin. Hist. lib. 12. c. 8. & Pison. de simplicium facultatibus lib. 4 c. I.

(21) Secundarium hoc saccharum, nullo adhibito lixivio nullisque ablatis sordibus, sed, ut superiùs innuitur, sola collecti liquoris decoctione, concussioneque conficitur.